23 Ιαν Έλληνες ιεράρχες
ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ , πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
«Περί του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου Μελέτη Ρηθείσα εν τω Ελληνικώ Φιλεκπαιδευτικώ και Φιλανθρωπικώ Συλλόγω Πύργου-Ευξείνω Πόντω»
υπό του Μητροπολίτου Αγχιάλου Βασιλείου, εν Αθήναις 1902
Τω εξοχωτάτω Κυρίω Ελευθερίω Βενιζέλω μεγίστω της Νέας Ελλάδος τέκνω, Βαθυτάτης τιμής και εγκαρδίου ευλογίας δείγμα,
† Ο Κωνσταντινουπόλεως Βασίλειος
(χειρόγραφη αφιέρωση πάνω σε βιβλίο που πρόσφερε στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, μητροπολίτης Σμύρνης
«Εξοχότατε Πρόεδρε της Ελληνικής Κυβερνήσεως
Κύριε Ελευθέριε Βενιζέλε,
Αποβλέπων εις το πολυάσχολον της υμετέρας εξοχότητος απέφευγον επιμελώς να ενοχλήσω Αυτήν δι’ απ’ ευθείας προς Αυτήν γραμμάτων μου. Και νυν αν γράφω, αιτούμαι συγγνώμην διότι απασχολώ πολυτίμους στιγμάς την τόσον γονίμου εις μεγάλα και ευλογημένα έργα ακαταπονήτου δραστηριότητάς Σας. Ειμί καγώ εις των πολυπληθών θαυμαστών Σας, και δοξάζω την Μεγάλην του Θεού Πρόνοιαν, διότι εν καιρώ ήγειρεν εν τω έθνει μας ένα Νέον Περικλή όστις να πληρώση δόξης και μεγαλείου αφθέτου τον μέχρι της χθες τόσον πεζόν δια το Γένος μας αιώνα και όλην μας την φυλήν. […] εφρόντισα και δι’ άλλης οδού να διαβιβάσω προς την υμετέραν Εξοχότητα αντίγραφον του πρώτου υπομνήματός μου, ως επισυνάπτω εν τω παρόντι αντίγραφον και του δευτέρου, ίνα εν πλήρει επιγνώσει διατελούντες του όλου μεγάλου προβλήματος, όπερ ο μεγαλεπίβολος Νους Σας ανέλαβεν να λύση […].
[…] αυτόν τον μοναδικόν άνδρα να καταπείση ο μοναδικός εν τω έθνει μας Βενιζέλος ν’ αναλάβη τα βάρη του Πατριαρχείου, αν θέλωμεν εκ παραλλήλου προς την εθνικήν μας ανάστασιν και παλιγγενεσίαν, ην ο ισχυρός Σας βραχίων κατεργάζεται, να συμβαδίση και η θρησκευτική και εκκλησιαστική μας Ανάπλασις Αναγέννησις.
[…] Καθώς τώρα ο ισχυρός βραχίων Σας ανώρθωσε το κράτος και εξήγαγεν όλον τον Ελληνισμόν από τον τάφον, όπου νεκροθάπται αρχηγοί του τον έθαψαν, ούτω και η Εκκλησία μας θ’ ανορθωθή και θ’ αναζήση, αν επί κεφαλής λάβη τοιούτον σοφόν και αγιώτατον Πατριάρχην. Περί αυτόν θα συσπειρωθώμεν και όλοι ημείς, παρ’ οις η δόξα της Εκκλησίας και η ευδαιμονία των απογόνων μας δεν είνε κενόν και μάταιον όνομα, και τότε θα ευφραίνηται η μεγάλη ψυχή της εξοχότητός Σας, διότι θα βλέπητε την Εκκλησίαν μας πρωτοστατούσαν εις μεγάλα έργα, και τον άξιον διάδοχον των Γρηγορίων, των Χρυσοστόμων και των Φωτίων περίβλεπτον και ζηλευτόν δια την αμφιλαφή μάθησιν και σοφίαν, και την αγνήν και ενάρετον και χριστιανικήν του πολιτείαν. Παρ’ υμών, Ελευθέριε, αναμένω και την Ελευθερίαν της εν Βαβυλωνίω αιχμαλωσία ευρισκομένης Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, και διατελώ πλήρης θαυμασμού προς τε το πρόσωπον και το μέγα της Αναστάσεως του Γένους μας έργον Σας».
Εν Σμύρνη τη 13η Νοεμβρίου 1912
Ταπεινός φίλος και ευχέτης
Ο Σμύρνης Χρυσόστομος
(αποσπάσματα από επιστολή του προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, στις 13 Νοεμβρίου 1912).
ΜΕΛΕΤΙΟΣ, μητροπολίτης Κιτίου, μετέπειτα Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
Μελετίου Μεταξάκη, Μητροπολίτου Κιτίου «Το Άγιον Όρος και η Ρωσική Πολιτική εν Ανατολή» – Εν Αθήναις 1913
Τω υπερόχω της Ελλάδος Κυβερνήτη και εμώ λίαν αγαπητώ φίλω Κυρίω Ελ. Βενιζέλω
† ο Κιτίου Μελέτιος
(χειρόγραφη αφιέρωση πάνω σε βιβλίο του που πρόσφερε στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ, μητροπολίτης Νίκαιας
Βασιλείου Μητροπολίτου Νικαίας «Λόγος Επιμνημόσυνος εις τον βασιλέα της Ρουμανίας Κάρολον τον Α΄», εν Κωνσταντινουπόλει 1914
Τω Κυρίω Ελευθερίω Βενιζέλω, Προέδρω της Ελληνικής Κυβερνήσεως υπερόχου τιμής τεκμήριον,
† ο Νικαίας Βασίλειος
(χειρόγραφη αφιέρωση πάνω σε βιβλίο του που πρόσφερε στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ , αρχιεπίσκοπος Αθηνών
«Εναίσιμα επί τη Τριακοστή Πέμπτη Επετηρίδι της Επιστημονικής Δράσεως του Μακαριωτάτου Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος» Επεμελήθη και εξέδωκε Γρηγόριος Χ. Παπαμιχαήλ Τακτικός Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήναι, Α ב ΛΑ′.
Τω Εξοχωτάτω Προέδρω της Κυβερνήσεως Κυρίω Ελευθερίω Βενιζέλω τεκμήριον απείρου τιμής
17-11-31
† ο Αθηνών Χρυσόστομος
(χειρόγραφη αφιέρωση πάνω σε βιβλίο που πρόσφερε στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΟΣ ΞΗΡΟΥΧΑΚΗΣ, αρχιμανδρίτης της ελληνικής εκκλησίας της Αγίας Τριάδας στη Βιέννη, μετέπειτα Επίσκοπος
i. Αγαθαγγέλου Ξηρουχάκη, Αρχιμανδρίτου «Η Εν Κρήτη Επανάστασις του 1363-1366», Αλεξάνδρεια 1932
Εις τον Μέγαν Αγωνιστήν και Κυβερνήτην Κύριον Ελευθέρ. Βενιζέλον, Τέκνον αντάξιον της Μ. Ελλάδος, ην Αυτός εδημιούργησεν, ελαχίστος Αυτού συναγωνιστής.
ο Γράψας
ii. Δρος Αγαθαγγέλου Ξηρουχάκη, Αρχιμανδρίτου Της εν Βιέννη Ελληνικής Εκκλησίας της Αγίας Τριάδος «Η Βενετοκρατούμενη Ανατολή – Κρήτη και Επτάνησος», εν Αθήναις 1934
Τω Εξοχωτάτω Προέδρω Κυρίω Κυρίω Ελευθ. Βενιζέλω σεβασμού και αφοσιώσεως ένεκεν.
Αρχιμανδρίτης Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης
(χειρόγραφη αφιέρωση πάνω σε δύο βιβλία του που πρόσφερε στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
† κ. ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ, μητροπολίτης Κισάμου και Σελίνου
«Πανάρχαιο και πανανθρώπινο το έθος της τιμής των Νεκρών, βρήκε στη χριστιανική μας παράδοση το βαθύτερο νόημά του:
-Σαν πίστη στην αθανασία του ανθρώπου. -Σαν μνήμη και σύνδεση των ανθρώπινων γενεών. Αλλά και σαν μήνυμα παραδειγματισμού και ελπίδας, που μας έρχεται από τη ζωή και τα έργα των Μεγάλων και εκλεκτών.
Από τους τάφους των μαρτύρων της Εκκλησίας μας αναβλύζουν μύρα και συναξάρια, κι από τους τάφους των ηρώων και των σοφών, αναβλύζουν τρόπαια και θρύλοι έμπνευσης και μεγαλωσύνης. Κι από τους Τάφους των Βενιζέλων έρχεται, πρέπει να μας έρχεται, μήνυμα έμπνευσης και ευθύνης.
Δεν τολμώ, να μιλήσω για την πολιτική μεγαλωσύνη του Ελευθερίου Βενιζέλου. Θα ήθελα περισσότερο να μιλήσω για τη φύτρα, που τον γέννησε. Για τον τόπο και το λαό της, που έδωσε το αίμα και το πνεύμα στο μεγάλο τέκνο του. Τον είπαν Μεγάλο. Τον είπαν γίγαντα. Τον είπαν Παράκλητο. Τον είπαν Γιό του Ψηλορείτη. Κι ήταν γιός του Ψηλορείτη ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος γεννήθηκε στα χώματα της Κρήτης κι είχε μέσα του τις ρίζες και τις καταβολές της Κρήτης.
Οι τόποι σφραγίζουν τις ψυχές και τη ζωή των ανθρώπων. Και το μεγάλο μας Νησί, η Κρήτη, με τα ψηλά βουνά, τις όμορφες κοιλάδες και τ’ ανοιχτά πέλαγα, κι ακόμη με την πολυσύνθετη και πολυκύμαντη ιστορία της, σφραγίζει και μυρώνει τα τέκνα της, με μύρα και χαρίσματα. Κι όπως ανάμεσα στα βουνά της μερικές κορφές ξεκόβουν από τα διάσελα και τους «αρμούς» και ανεβαίνουν μεσούρανα, έτσι και ανάμεσα από τον ιστορικό λαό της ξεκόβει κάπου κάπου ένας μεγάλος, ένας «αντρειωμένος» και γίνεται κορφή και γιός του Ψηλορείτη. Οι θαυμαστές και φίλοι του Ελευθερίου Βενιζέλου μιλούσαν για τη φύτρα του.
Ο Μ. Τιμπώ, που δέχτηκε τον Βενιζέλο στη Γαλλική Ακαδημία τον Ιούνη του 1919, τον χαιρετά σαν πρόεδρός της, με τούτα τα λόγια: «Εγεννήθητε εις την Κρήτη. Από την Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος μανθάνομεν ότι η νήσος αύτη, περίφημος για τις εκατόν πόλεις της, ήτο πλουσία εις άνδρας φύσει ευγλώττους, αφοσιωμένους εις την Ιδέαν της ελευθερίας, πιστούς εις τον λόγον που έδωσαν, αγαπώντας την πατρίδα των, σαν κοινή μητέρα, χάριν της οποίας εθυσίαζον το πάν».
Και ο μεγάλος πολιτικός της Γαλλίας, φίλος και θαυμαστής του Βενιζέλου, Εδουάρδος Ερριώ, έγραφε σε άρθρο τις ημέρες του θανάτου του, 20 Μαρτίου του 1936: «Ποτέ, ή σχεδόν ποτέ, ο Βενιζέλος δεν θα βρει μπροστά του στρωμένους δρόμους. Είναι υποχρεωμένος να πορεύεται μέσα από μονοπάτια, σαν αυτά της ιδιαίτερης πατρίδας του, τα κομμένα από φαράγγια κακοτράχαλα. Αλλά ο νους του που φεγγοβολεί σαν ήλιος ανάμεσα σ’ αυτά τα σύσκια, φωτίζει το δρόμο του».
Τα κακοτράχαλα φαράγγια της Κρήτης. Με τους γκρεμούς και τους σπήλιους των, απάτητα (τουλάχιστον την εποχή εκείνη), λημέρια της λευτεριάς και τόποι στοχασμού και μεγαλωσύνης. Πόσες φορές άραγε ο Λευτέρης Βενιζέλος, έφηβος ακόμη, ν’ ανηφόρισε με κρητικά στιβάνια πάνω από τις Μουρνιές στα φαράγγια των Κεραμειών και του Θερίσου, στο χωριό της Μάνας του Στυλιανής, από τη θρυλική γενιά των πολεμάρχων Χάληδων; Πόσες φορές πάνω από το Βαντέ, τη Μαλάξα και τις Αλιάκες, να άπλωσε το βλέμμα και το στοχασμό του πέρα από τον τουρκοπατημένο τότε ακόμη χανιώτικο κάμπο στα κρητικά πέλαγα, κι ακόμη πλειό πέρα στη μικρή και ταπεινωμένη Ελλάδα της Μελούνας;
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος γεννήθηκε στα χώματα της Κρήτης κι είναι γνήσιο τέκνο του λαού της. Ενός λαού που στάθηκε δημιουργός και χωνευτήρι πανάρχαιων πολιτισμών στην καρδιά της Μεσογείου, κέντρο και σταυροδρόμι του αρχαίου κόσμου. Ενός λαού, που σε καιρούς ειρήνης ζούσε στ’ ακρογιάλια του νησιού του, έκτιζε παλάτια και ιερά και διαφέντευε καραβοκύρης την Μεσόγειο. Κι όταν έφταναν οι λογής – λογής κουρσάροι – Ρωμαίοι, Σαρακηνοί, Φράγκοι, Τούρκοι και Αλαμανοί- ο λαός αυτός ανέβαινε πάνω στις Μαδάρες. Κάθιζε σε ψηλό βουνό, σε ριζιμιό χαράκι και πρόσταζε τον ήλιο της λευτεριάς του: «Ήλιε ανάτειλε, ήλιε ανάτειλε και δώσε για να λιώσουνε χιόνια από τα φτερά μου και τα κρούσταλλα από τ’ ακράνυχά μου». Ενός λαού, που πίστευε στο Θεό, πάντρευε τις κόρες και τους γιούς του με στεφάνι, έστρωνε στο σπίτι του τάβλες και παραπέζουλα να τρώνε και να γλεντούν φίλοι και μουσαφίρηδες κι είχε στους δεσμούς και στις συναλλαγές του «λόγο γερό κι αντρίστικο». «Κάπου μακριά στα πέλαγα –γράφει άλλος μεγάλος φίλος του Βενιζέλου ο Πουανκαρρέ– στην οινόεσσα θάλασσα, υπάρχει μια γης ωραία και πλούσια, ξεμοναχιασμένη μες στα κύματα. Είναι η γης της Κρήτης, με τις ενενήντα πολιτείες της, που οι λαλιές των μπερδεύονται. Δίπλα δίπλα θα δεις αρχαίους και Κυδωνιείς, γενναίους Ετεοκρήτες, Δωριείς τρισυπόστατους και θείους Πελασγούς.
Από ποιους άραγε, ανάμεσα σε κείνους τους ανθρώπους να κατάγεται ο Βενιζέλος (ρωτά ο Πουανκαρρέ); Δεν το ξέρω, όμως την ώρα που μιλάει για τ’ άλλα Μεσογειακά νησιά, η σκέψη μου πετιέται από τη Χίο στην Κρήτη κι από την Κρήτη στην Ιθάκη, και θαρρώ πως έχω κείνη την ώρα μπροστά μου τον ίδιο το θείο Οδυσσέα: Άνδρα Πολύτροπον».
Από τον ανδρειωμένο και πολύτροπο αυτό λαό, τον αφοσιωμένο στην ελευθερία και πιστό στο λόγο που δίνει, κατάγεται ο Ελευθέριος Βενιζέλος, και σ’ όλες τις μεγάλες και κρίσιμες στιγμές της ζωής του και της δράσης του, αυτό βεβαιώνει και επισφραγίζει.
Όταν το καλοκαίρι του 1914 του ζητούσαν να παρασπονδήσει και να αρνηθεί την υποστήριξη της Σερβίας, σε σχεδιασμένη επίθεση της Βουλγαρίας, εκείνος, σαν γνήσιος Κρητικός, που κρατεί τον αντρίκειο λόγο του απάντησε: «Η Ελλάς είναι πολύ μικρό Κράτος, διά να διαπράξει αυτή τη μεγάλη ατιμία» (Γ. Βεντήρης: Η Ελλάς του 1910-20).
Σκαλίζω και βρίσκω τη φύτρα του Βενιζέλου στα πατρικά χώματα, στα σπλάχνα του λαού της Κρήτης.
«Τα πατρικά χώματα που σ’ έπλασαν – λέει ο Νίκος Καζαντζάκης – βρίσκονται σε μυστική συνεννόηση με την ψυχή σου. Όπως οι ρίζες ξαποστέλλουν στο δέντρο την κρυφή προσταγή ν’ ανθίσει και να καρπίσει για να δικαιωθούν οι ρίζες και να φτάσουν στο τέρμα της πορείας τους, όμοια και τα πατρικά χώματα αναθέτουν δύσκολες εντολές στις ψυχές που γέννησαν. Κι όσο ανώτερη η ψυχή, που έπλασε τούτη η χωματένια Μήτρα, τόσο και δυσκολώτερη της αναθέτει εντολή, να σώσει τον εαυτό του, ή τη ράτσα του, ή τον κόσμο. (Αναφορά στον Γκρέκο).
Ο Βενιζέλος πήρε την εντολή αυτή από τα χώματα της Κρήτης, από τη δωρεά του Θεού θα λέγαμε στη γλώσσα της Εκκλησίας, και την εκτέλεσε σαν θεία επιταγή.
Ελευθέρωσε την Κρήτη, και την ένωσε με την Μητέρα Ελλάδα. Ελευθέρωσε τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θράκη, το Αιγαίο, και πέρασε στον αλύτρωτο Ελληνισμό της Μ. Ασίας. Εκεί, αλλοίμονο, του φράξανε το δρόμο τα πάθη της μικροπολιτικής μας. Και πέρα από τα σύνορα της Ελλάδας ο Ελευθέριος Βενιζέλος εργάστηκε (ο πρώτος Έλληνας πολιτικός), για την ενότητα των Βαλκανικών λαών. Συνέβαλε στη νίκη των δημοκρατικών δυνάμεων στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο.
Κι όχι μόνο τα γεωγραφικά όρια της Ελλάδας μεγάλωσε κι ανάπλασε ο Βενιζέλος. Το ίδιο ανάπλασε την Παιδεία της, την οικονομία της, την κοινωνική της δικαιοσύνη κι έθεσε τα θεμέλια οργανωμένου «Κράτους Δικαίου».
Μεγάλη ήταν η ψυχή του Βενιζέλου κι η εποχή του τη φόρτωσε με μεγάλες εντολές. Μεγαλόπρεπο και θαυμαστό είναι το έργο που επιτέλεσε. Και στο μεγάλο αυτό έργο εκείνος «διέθεσε όλη τη φλόγα της ψυχής του και όλη την ικμάδα της ζωής του», όπως ο ίδιος αναφέρει στον αυτοεπικήδειο λόγο, που ’ναι χαραγμένος εδώ κάπου στο χείλος του τάφου του.
Μιλώντας για το Μεγαλείο του Βενιζέλου και του λαού που τον γέννησε, δεν θέλω να πω πως μόνο εμείς οι Κρητικοί μονοπωλούμε τη δόξα του Ελληνικού Πανθέου. Κάθε γωνιά της Ελλάδος μας έχει τον ήρωά της. Το Αιγαίο έχει τον Όμηρο και του σοφούς της Ιωνίας. Η Μακεδονία έχει τον Μ. Αλέξανδρο και τον Σταγειρίτη φιλόσοφό της. Ο Μωριάς έχει τον Λεωνίδα και τους Παλαιολόγους του. Η Αθήνα έχει τον Θεμιστοκλή, τον Σωκράτη και τον Περικλή της. Και πέρα από τα γεωγραφικά όρια της σημερινής Ελλάδος το συναξάρι της Ελληνικής Ιστορίας και της Ελληνικής Ορθοδοξίας αναγράφουν πλήθος γενναίων ανδρών, σοφών πατέρων και οικουμενικών δασκάλων.
Θέλω όμως να τονίσω ότι οι Δημοκρατικές ιδέες της εποχής μας δεν πρέπει να μας εμποδίσουν στην αναγνώριση του μεγαλείου μερικών ανθρώπων. Οι μεγάλοι άνδρες (ή οι μεγάλες γυναίκες) είναι τα μεγάλα παιδιά των λαών και ξεχωρίζουν από τους δημαγωγούς και τους τυράννους. Οι αληθινά μεγάλοι στέκονται πάντα κοντά στο λαό των, φωτισμένοι, οδηγοί, αναμορφωτές και ευεργέτες τους. Απ’ αυτό το μεγαλείο του Βενιζέλου πηγάζει και η πολιτική του φιλοσοφία, που είναι ο φιλελευθερισμός. Ο Βενιζέλος ήταν ο ίδιος φιλελεύθερο πνεύμα. Πίστευε στην ελεύθερη προσωπικότητα του ανθρώπου και αγωνίστηκε για την ελευθερία και την πρόοδο του λαού εδώ στην Κρήτη αρχικά και ύστερα στην Ελλάδα. Ο Βενιζέλος ήταν φιλελεύθερο πνεύμα, αλλά η φιλελευθερότητά του, όπως λένε οι βιογράφοι και κριτικοί του, «ήταν κράμα προοδευτικότητος και συντηρητισμού» (Γρ. Κασιμάτης).
Τα ντοκουμέντα και τα παραδείγματα, που δείχνουν πως ο Βενιζέλος ήξερε να συνδυάζει τα όνειρα και την πραγματικότητα, την πρόοδο και την παράδοση, αυτόν τον αιώνιο φυσικό και ηθικό νόμο, είναι πολλά, και δεν χρειάζεται να τα αναφέρομε εδώ. Θα ήθελα μόνο να τονίσω πως αυτόν το φιλελευθερισμό, που κάνει τη σύνθεση παράδοσης και προόδου, ο Βενιζέλος, όσο και να τον είδε σε ξένα πρότυπα της εποχής του, τον πήρε κι από τα ψυχικά θεμέλια της Κρήτης. Ο Κρητικός λαός, που στη μακραίωνη ιστορία του, από τη θέση και τη μοίρα του περνούσε τρικυμιασμένες πολεμικές και πολιτικές περιπέτειες και δεχόταν συχνά ξένες επιρροές, ήταν υποχρεωμένος βέβαια να αλλάξει καταστάσεις, αλλά και να συστρατεύσει, να κρατά στέρεα το τιμόνι της ψυχής του και να μη το χάνει στις θύελλες των ιστορικών καταιγίδων. Αυτό ήταν και είναι το γνώρισμα του γνήσιου Κρητικού, κι ο Βενιζέλος πήρε κι αυτό το χάρισμα από τα σπλάχνα του λαού που τον γέννησε.
Την πολιτική αυτή φιλοσοφία του Ελευθερίου Βενιζέλου ακολούθησε κι ο γιος του, Σοφοκλής Βενιζέλος, που στάθηκε και εκείνος με τη σειρά του πολιτικός φιλελεύθερος, προοδευτικός, αλλά και συνετός χειριστής των εσωτερικών και εξωτερικών προβλημάτων του λαού και του έθνους μας στην εποχή του. Και μείς ευχόμαστε να μη λείψει ποτέ από την Ελλάδα η φλέβα αυτή της φιλοσοφίας, που ξέρει να συνδέει σε κάθε εποχή, και μέσα στην ελευθερία, την πρόοδο και την παράδοση.
Αλλά μιλώντας για την πολιτική φιλοσοφία του Βενιζέλου, πρέπει να αναφέρουμε κι ένα άλλο γνώρισμα του: την πολιτική του εντιμότητα.
Ο Βενιζέλος δεν υπήρξε δημαγωγός. Δεν προσπαθούσε ποτέ να ξεγελάσει τη λαϊκή βούληση με συνθήματα, που δελεάζουν και παρασύρουν. «Φρονώ», έλεγε στην Συντακτική Συνέλευση Κρητών (6 Νοεμβρίου 1906), «ότι οι πολιτικοί άνδρες έχομεν καθήκον, να αντιμετωπίζωμεν και τας πλάνας του πλήθους και να τας διαπαιδαγωγούμεν».
«Ουδέποτε έδωσα υποσχέσεις, αι οποίαι δεν εξεπληρώθησαν», θα πει στον κολοφώνα της δόξας του (σε ομιλία του στη Βουλή 23 Νοεμβρίου 1918). «Αν και αισιόδοξος, δεν παραφέρομαι ποτέ ώστε να υποσχεθώ πράγματα περί των οποίων δεν είμαι απολύτως βέβαιος».
Και στη φιλελεύθερη Νεολαία θα πει (17 Ιανουαρίου 1929): «Μη βιάζεσθε να φτάσετε… Μη γίνεσθε αρριβισταί… η πολιτική της τιμιότητας εις τον καθ’ ημέραν βίον σταθερώς εφαρμοζομένη δεν οδηγεί μόνο ασφαλέστερον, αν και όχι και ταχύτερον εις την επιτυχίαν, αλλά και αυξάνει καταπληκτικώς την ηθικήν απόλαυσιν, που παρέχει η επιτυχία».
Ένας μεγάλος πολιτικός φρονεί να βιώνει ότι οι πολιτικοί ηγέτες έχουν το καθήκον να παιδαγωγούν τους λαούς των και όχι να δημαγωγούν στις ανάγκες και τις αδυναμίες των. Οι λαοί, όπως και οι απλοί άνθρωποι, έχουν το μεγαλείο των, αλλά έχουν και τα λάθη και τις αδυναμίες των. Κι οι ηγέτες των λαών, οποιοιδήποτε κι αν είναι, δημοκράτες ή αριστοκράτες, έχουν το χρέος με το λόγο των και το παράδειγμα να τους παιδαγωγούν, να τους προάγουν και όχι να τους κολακεύουν και να τους φθείρουν για κομματικά συμφέροντα.
Εάν στ’ αλήθεια πιστεύουμε ότι ο λαός αποτελεί τον γνησιότερο φύλακα της Δημοκρατίας και των άλλων ηθικών αρχών του κοινωνικού βίου, τότε τον φύλακα αυτό πρέπει να τον σεβαστούμε και να μην τον απογυμνώνομε, στ’ όνομα μάλιστα της Δημοκρατίας, από αρχές και παραδόσεις, που τον προάγουν και τον κρατούνε γνήσιο, ζωτικό και ανεξάντλητο.
Ανεξάντλητος είναι ο πλούτος σε ιδέες, λόγους και πράξεις που αναφέρονται στην πολιτική του Βενιζέλου· και προτείνουμε, με την ευκαιρία του σημερινού μνημοσύνου, να ιδρυθεί σε κάποιο από τα νεοσύστατα Ανώτατα Πνευματικά Ιδρύματα της Κρήτης, ειδική Σχολή, που θα ερευνά και θα αξιολογεί την πολυσήμαντη πολιτική κληρονομιά του μεγάλου τέκνου της.
Ο γιος του Ψηλορείτη.
«Από τις χιονισμένες κορφές της Ίδης, κάπου εκεί από το άντρο του Διός», γράφει ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, «ένα καλοκαιριάτικο πρωί, αποσπασμένος βράχος από βράχο, κατέβηκε από την άγρια, την άσπιλη ελληνική φύση, από τις βαθύτατες πηγές του ελληνικού μύθου και της ελληνικής ιστορίας – ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Κατέβηκε προς τις ερειπωμένες κατοικίες και τις ταπεινωμένες ψυχές των Ελλήνων, με μια μοναδική και αμείλικτη εσωτερική εντολή να τις αναπλάσει». (Τετράδια Ευθύνης: «Ελευθέριος Βενιζέλος», Αθήνα 1976).
Και τις ανάπλασε. Ο Βενιζέλος μεγάλωσε την Ελλάδα και ανάπλασε την ψυχή των Ελλήνων. Κι ως πέρα στην Ευρώπη, που διαφέντευε τότε, με τις Μεγάλες Δυνάμεις της, τη μοίρα του κόσμου, έφτασε ο λόγος και το κύρος. Μα σήμερο, γιε του Ψηλορείτη, εκατόν είκοσι χρόνια από τη γέννησή σου, και μισό αιώνα από το θάνατό σου, άλλες Δυνάμεις κυβερνούν τον κόσμο, κι άλλα προβλήματα τον συγκλονίζουν και τον απειλούνε.
Όπλα ολέθρου και καθολικού αφανισμού απειλούνε το ανθρώπινο γένος και παράλληλα μια πρωτάκουστη κρίση πνευματική και ηθική κατατρώγει τα θεμέλια του πολιτισμού μας. Η κλασσική έννοια της ανθρώπινης προσωπικότητας σαν «εικόνας του Θεού» αλλοτριώνεται, γκρεμίζεται στην εποχή μας και τη θέση της παίρνουν λογής – λογής είδωλα. Επικίνδυνες μηχανές και επικίνδυνες χαοτικές ιδέες.
Γκρεμισμένο φαίνεται το παρελθόν του κόσμου και άγνωστο το μέλλον της ανθρωπότητας. Και μέσα στη μεσοβασιλεία του κόσμου που γκρεμίζεται και του αγνώστου κόσμου που έρχεται να γεννηθεί, κι η Ελλάδα μας κι η Κρήτη που σε γέννησε, έχει κι αυτή τους σεισμούς και τις οδύνες της.
Ο κόσμος ξεσέρνει και παραπατεί. Και μαζί του κι η Ελλάδα. Κι η Κρήτη ξεσέρνει και χαμηλώνει. Η Κρήτη κατεβαίνει από τον Ψηλορείτη κι από τ’ Αρκάδι κι από τον Ομαλό κι από το Θέρισο. Κατεβαίνει στη χώρα κι ανοίγει καφετέριες και ντισκοθήκες…
Ο κόσμος ξεσέρνει. Κι η Ελλάδα πάλι σε σταυροδρόμι. Κι ο ελληνισμός της Κύπρου; Στη Β. Ήπειρο; Ο Απόδημος Ελληνισμός;
Συγχώρα με, γιε του Ψηλορείτη, που κάνω σήμερο στον τάφο σου τούτη την πικρή αναφορά για τον κόσμο, για τον τόπο σου και για το λαό σου.
Συγχώρα με, γιε του Ψηλορείτη, που τολμώ σήμερο στο μνημόσυνό σου να πάρω τη φωνή σου και να πω τον αδέκαστο λόγο σου:
Μακριά από την Κρήτη και την Ελλάδα τα όπλα του θανάτου. Μακριά από την Κρήτη κι από την Ανατολή κι από τη Δύση κι από τη γη κι από τον ουρανό, τα όπλα του ολέθρου. Οι ιδέες των πολέμων και οι δαπάνες των εξοπλισμών. Μα το ίδιο μακριά από την Κρήτη, μακριά από την Ελλάδα, συνθήματα και συστήματα που σκοτώνουν την ανθρωπιά και την ελευθερία του ανθρώπου. Αυτές τις πανάρχαιες κι αιώνιες αξίες κάθε αληθινού πολιτισμού. Τα θεμέλια κάθε αληθινής Δημοκρατίας. Σε εποχές και ώρες μεγάλων πνευματικών κρίσεων, όπως είναι κι η δική μας, δεν αρκούν μόνο οι οικονομικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Χρειάζονται προ πάντων μεγάλες αναπλαστικές δυνάμεις που να αντληθούνε, όπως και σ’ άλλες ιστορικές στιγμές, από τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής. Από τα βάθη της ανθρώπινης συνείδησης, σαν Αναγέννηση. Σαν Νέα Πεντηκοστή και «Καινή Κτίσι» της Βίβλου.
Φίλοι και θαυμαστές της μνήμης του Βενιζέλου. Αδελφοί Έλληνες,
Το μνημόσυνο των Βενιζέλων δεν είναι για να μοιράσομε παραμύθι και λόγους μάταιους. Το μνημόσυνο των Βενιζέλων είναι για να μετρούμε το ανάστημά των, να σπουδάζομε την παρακαταθήκη των και να μοιράζομε, να παίρνουμε τις ευθύνες μας. Τον τόπο και το λαό αυτό, που πότε γεννά ένα Μίνωα, πότε γεννά ένα Θεοτοκόπουλο, ένα Λούκαρη, ένα Καζαντζάκη και πότε γεννά Βενιζέλους. Το λαό και τον τόπο αυτό κανείς δεν έχει το δικαίωμα να τον αχαμνίζει και να τον ξαρματώνει από τις μεγάλες δημιουργικές του δυνάμεις. Την πίστη, την αρετή και την ανθρωπιά του.
Κι ακόμη: Την Ελλάδα π’ ανάστησε κι ανάπλασε ο Ελευθέριος Βενιζέλος: τον Ελληνικό λαό και τον παγκόσμιο Ελληνισμό που συγκέντρωσε κι ανάστησε ο Εθνάρχης Ελευθέριος Βενιζέλος. Αυτή την Ελλάδα κι αυτό τον Ελληνισμό όλοι έχομε χρέος να το διατηρούμε ενωμένο, ελεύθερο, ενωτικό και δημιουργικό. Και μέσα από τις ρίζες και τις παραδόσεις του, να ετοιμάσομε την έξοδο και την πορεία του στην κρίσιμη ιστορική καμπή της εποχής μας. Αυτό είναι το μήνυμα από τους Τάφους των Βενιζέλων μας» (επιμνημόσυνος λόγος του κατά το μνημόσυνο του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1985, εφημ. «Χανιώτικα Νέα», 27 Μαρτίου 1985).
ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
«Η ανθρωπότης χρειάζεται και σήμερον ηγετικάς προσωπικότητας του πνευματικού αναστήματος, της διορατικότητος και του θάρρους του Ελευθερίου Βενιζέλου, διό και παρακαλούμεν τον Θεόν να αναδεικνύη αυτάς, επ’ αγαθώ της ειρήνης του σύμπαντος κόσμου και προαγωγή του πανανθρωπίνου πολιτισμού.
Με τιμήν και ευγνωμοσύνην εις την μνήμην του μεγάλου τέκνου της Κρήτης εκ μέρους του πανσέπτου Οικουμενικού θρόνου,
Ο Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίος.
ββ′ Ιουνίου Ις΄»
(χειρόγραφο κείμενό του στο βιβλίο επισκεπτών, μετά από την επίσημη επίσκεψή του στην οικία-μουσείο του Ελευθερίου Βενιζέλου, στη Χαλέπα Χανίων, στις 16 Ιουνίου 2002).