28 Ιούν Ο Μύθος
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ταυτίστηκε τόσο με το απόγειο της Μεγάλης Ιδέας στη Συνθήκη των Σεβρών το 1920, όσο και με το οριστικό της τέλος στη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923. Εξάλλου, οι δραματικές συνέπειες των επιλογών του, κυρίως στα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής, επηρέασαν το σύνολο του ελληνικού κόσμου. Έτσι, έγινε αντικείμενο θρησκευτικής σχεδόν λατρείας αλλά και φανατικού μίσους. Οι μεν τον είδαν ως την ηρωική μορφή που πραγματοποίησε το απραγματοποίητο όραμα της Μεγάλης Ιδέας και την αναμόρφωση του κράτους, οι δε ως το βασικό υπεύθυνο της διχόνοιας και του διχασμού της χώρας, οι συνέπειες των οποίων διήρκεσαν και μετά την απομάκρυνσή του από τη δημόσια ζωή και το θάνατό του. Αλλά και μέσα στην ίδια τη φιλελεύθερη παράταξη που ο ίδιος δημιούργησε, αμφισβητήθηκε και από πρώην στενούς του συνεργάτες, κυρίως μετά το 1920. Μία τέτοια οξεία σύγκρουση με παλαιό στενό του συνεργάτη, τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου, προκάλεσε τον Βενιζέλο να διατυπώσει ο ίδιος μέσα στη Βουλή το επίγραμμα που θα χαρασσόταν αργότερα στον τάφο του στο Ακρωτήρι Χανίων.
Ήταν η νεκρολογία που τάχα ο ίδιος ο Παπαναστασίου θα αναγκαζόταν να εκφωνήσει:
“Αγαπητοί μου φίλοι, ο προκείμενος νεκρός ήτο ένας αληθινός άνδρας, με μεγάλο θάρρος και αυτοπεποίθησιν και δι’ αυτόν και διά τον λαόν, τον οποίον εκλήθη να κυβερνήση. Ίσως έκαμε πολλά σφάλματα, αλλά ποτέ δεν του απέλειψε το θάρρος, ποτέ δεν υπήρξε μοιρολάτρης, διότι δεν επερίμενε ποτέ από την μοίραν να ίδη την χώραν προαγομένην, αλλά έθεσεν εις την υπηρεσίαν αυτής όλον το πυρ, το οποίον είχε μέσα του, κάθε δύναμιν ψυχικήν και σωματικήν”.
Σε μία εποχή όπου υπήρχαν δυσκολίες στην ενημέρωση και η δύναμη του προφορικού λόγου απέναντι στο γραπτό λόγο και πολύ περισσότερο στην άμεση εικόνα υπερτερούσε, είναι ο μόνος από τους πολιτικούς της νεότερης Ελλάδας για τον οποίο δημιουργήθηκαν θρύλοι για τη γέννησή και την καταγωγή του: Μια λάμψη στον ουρανό, ή η προσευχή του παπά και του χότζα την ώρα της γέννησής του, δήλωναν την πεποίθηση ότι ο Βενιζέλος ήταν θεόπεμπτος.
Οι θαυμαστές του τον ύμνησαν πέρα από κάθε όριο υπερβολής. «Η ζωή του υπήρξε ζωή επική», γράφτηκε την επομένη του θανάτου του. “Διότι θρυλικού ήρωος ήσαν και τα χαρίσματά του, προκαλέσαντα τον παγκόσμιον θαυμασμόν”.
Οι αντίπαλοί του είδαν στο πρόσωπό του τον εχθρό της πατρίδας, στις επιλογές του την προδοσία και στην τόλμη του τον αριβισμό. Ωστόσο, ακόμη και οι εμπαθέστεροι από τους εχθρούς του αναγνώρισαν την προσωπικότητά του:
“Άνθρωπος ο οποίος, από της ημέρας καθ’ ήν επαρουσιάσθη μέχρι της ημέρας κατά την οποίαν εξέλιπε, εδημιούργει μόνος την Ιστορίαν την οποίαν οι άλλοι Έλληνες εκαλούμεθα είτε ως αντίπαλοι, είτε ως συστρατιώται, να ζήσωμεν”. (Γεώργιος Α. Βλάχος).
Δείγματα αυτής της μυθοποίησης κατά τη διάρκεια της ζωής του αποτελούν δύο έργα που τον ταυτίζουν με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, την προσδοκία και την εκπλήρωσή του: Μία εικόνα του 1916 που εικονίζει τον Βενιζέλο σε εφηβική ηλικία με φόντο την Ακρόπολη της Αθήνας και την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, αφιέρωμα του Συλλόγου “Αι Μούσαι” της Καλύμνου· και το χρυσό στεφάνι που δωρίθηκε στον Βενιζέλο μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών το 1920.
Εξάλλου, η συλλογική μνήμη αποτύπωσε το θαυμασμό της στο πρόσωπο του Βενιζέλου στην τέχνη, λόγια και λαϊκή, σε όλες τις εκφάνσεις της από πίνακες και αγάλματα μέχρι ευτελή αντικείμενα καθημερινής χρήσης, από λαϊκούς στίχους μέχρι ποιοτικό ποιητικό λόγο, όπως είναι το παρακάτω ποίημα του Κωστή Παλαμά:
Εσβυσε ο Μεγας. Μεγάλο ανάφτε, καθώς Εκεινος,
μνήμα, να είν άστρο, φως του η Αθήνα, δρόμος του η Κρήτη…
Του Ομήρου ο στίχος φωνή του πρέπει, δε φτάνει ο θρήνος,
το πάτημά του πυρό, στο ανέβα του Ψηλορείτη.
Των ιερών χρόνων, αρχαίων και νέων, την λαμπυράδα,
γραφτό του η μοίρα να ζωντανέψει και ν’ αναστήσει,
οι όργητες άγριες, τα πάθη μπόρες, νύχτες τα μίση·
τρεμοσαλεύεις ο αποσπερίτης, λάμπεις η Ελλάδα …
Η μυθοποίηση του Βενιζέλου δημιουργήθηκε και καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα στη γενέτειρά του την Κρήτη, αλλά και σε συμπαγείς πληθυσμιακές ομάδες στην υπόλοιπη χώρα, όπως, για παράδειγμα, οι Μικρασιάτες πρόσφυγες. Είναι ένα φαινόμενο που αντανακλά την έντονη αντιπαράθεση που γέννησαν από τη μια η γοητεία της προσωπικότητάς του και από την άλλη η εμπάθεια με την οποία τον πολέμησαν οι αντίπαλοί του. Πάντως, η ιστορία έχει αξιολογήσει τον Βενιζέλο ως το σημαντικότερο σύγχρονο Έλληνα πολιτικό, κυρίως για τη συμβολή του στην εδαφική ολοκλήρωση και στον εκσυγχρονισμό της Ελλάδας.