01 Φεβ “Η Συνθήκη της Λωζάννης από το χθες στο σήμερα”: μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με την Ντ. Μπακογιάννη, τη Σ. Αναγνωστοπούλου και τον Ευ. Βενιζέλο (Αθήνα, 01.02.2023)
Η σημασία της Συνθήκης της Λωζάννης, την εποχή που υπογράφηκε, αλλά και σήμερα, εκατό χρόνια μετά: αυτός ήταν ο κεντρικός άξονας στη συζήτηση στρογγυλής τραπέζης, την οποία οργάνωσαν το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», την Τετάρτη 1η Φεβρουαρίου 2023. Συνομιλητές τρεις πολιτικοί που τοποθετήθηκαν μετά λόγου γνώσεως, καθώς άμεση και προσωπική ανάμιξη με το αντικείμενο της εξωτερικής πολιτικής: η Ντόρα Μπακογιάννη (π. υπουργός Εξωτερικών), η Σία Αναγνωστοπούλου (καθηγήτρια του Παντείου και π. αναπληρώτρια υπουργός Ευρωπαϊκών Υποθέσεων), ο Ευάγγελος Β. Βενιζέλος (καθηγητής του ΑΠΘ, π. αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και π. υπουργός Εξωτερικών). Τη συζήτηση συντόνισε ο γενικός διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» Νικόλαος Παπαδάκης-Παπαδής, ενώ χαιρετισμό απηύθυνε ο πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Κωνσταντίνος Αν. Τασούλας.
Οι εμπεριστατωμένες και νηφάλιες τοποθετήσεις, η ουσιαστική και πλούσια πολιτική συζήτηση με συγκλίσεις και διαφοροποιήσεις απόψεων, μακριά από άγονες αντιπαραθέσεις, έδωσαν τον τόνο στη συζήτηση, την οποία παρακολούθησε πλήθος κόσμου, στην κατάμεστη αίθουσα της Γερουσίας, στο μέγαρο της Βουλής.
Ο Νικόλαος Παπαδάκης-Παπαδής, ξεκινώντας, υπενθύμισε ότι η συζήτηση αποτελεί οργανικό κομμάτι του διεθνούς συνεδρίου «Από τις Σέβρες στη Λωζάννη», που διοργανώθηκε τον Δεκέμβριο του 2022 από το Ίδρυμα της Βουλής και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος». Στη συνέχεια, εντάσσοντας τη στρογγυλή τράπεζα στο συνέδριο, αναφέρθηκε στη μεγάλη επιτυχία του τελευταίου, στην οποία συνέτεινε το θεματολογικό εύρος, η συμμετοχή εγνωσμένου κύρους εισηγητών, οι νέες προσεγγίσεις που προέκυψαν και η συνθετική οπτική.
Ο Πρόεδρος της Βουλής Κωνσταντίνος Αν. Τασούλας είπε ότι η Συνθήκη της Λωζάννης αναδεικνύει, εκτός των άλλων, και μια ιδιοσυστασία της ιστορικής πορείας της Ελλάδας: τον εξαιρετικά ισχυρό ρόλο των προσώπων. Η προσωποπαγής διάσταση, συνέχισε, είναι η δύναμη και ταυτόχρονα η αδυναμία της ελληνικής ιστορίας, καθώς ταυτίζεται σε υπερβάλλοντα βαθμό με πρόσωπα, και όχι με ολότητες, θεσμούς και διαδικασίες. Ο πρωτεργάτης της Λωζάννης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, είναι το πρόσωπο το οποίο, σε μια σύντομη ιστορική περίοδο, μετέτρεψε τη Μεγάλη Ιδέα, ιστορικό όραμα αιώνων, σε ένα όραμα πιο προσγειωμένο και απτό. Μετά τη Λωζάννη, όμως, η μεγάλη ιδέα της χώρας μας είναι η ανάπτυξη, η προκοπή, ο εκσυγχρονισμός και η προστασία της κυριαρχίας της. Όπως είπε καταλήγοντας ο Πρόεδρος της Βουλής, πεποίθησή του αποτελεί ότι την αναζήτηση της υπερέχουσας προσωπικότητας πρέπει να τη διαδεχθεί η επιδίωξη της διάρκειας και της συνέχειας, μια υγιής σκυταλοδρομία, η αίσθηση ότι το έργο του άλλου εν μέρει είναι και δικό μας, και έτσι οφείλουμε να το συνεχίσουμε και να το βελτιώσουμε.
Η Ντόρα Μπακογιάννη αναφέρθηκε καταρχάς στην ιστορική διαδρομή της συνθήκης. Επισήμανε ότι την πρώτη τριακονταετία οι σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας εξελίσσονταν σε γενικές γραμμές ομαλά, ενώ σημείο καμπής υπήρξε η δεκαετία του 1950, οπότε τα Σεπτεμβριανά και η ανάδυση του Κυπριακού –καταλύτης για την επιδείνωση των σχέσεων των δύο χωρών– μεταμόρφωσαν το τοπίο. Ανέφερε ότι η αμφισβήτηση της Λωζάννης στην Τουρκία υπήρχε, ως υπόγειο ρεύμα, και στις τάξεις των κεμαλιστών, ήδη από την εποχή της υπογραφής της και συνεχίστηκε επί μακρόν. Ως βασικούς λόγους της έξαρσης του σημερινού τουρκικού αναθεωρητισμού (εκτός από το Κυπριακό και τη συνθήκη του Μοντέγκο Μπέι για το Δίκαιο της Θάλασσας, το 1982, που η Τουρκία εκλαμβάνει σταθερά ως απειλή) σημείωσε το αίσθημα ανασφάλειας ενός κράτους που αισθάνεται ότι διαθέτει μια ατελή συνταγματική νομιμοποίηση. Κατέληξε με την πρόβλεψη ότι η Λωζάννη θα εξακολουθήσει να αποτελεί θεμέλιο των σχέσεων Ελλάδας – Τουρκίας, αλλά και μεταξύ των κρατών της ευρύτερης περιοχής, καθώς κανένας στη διεθνή κοινότητα δεν είναι διατεθειμένος να αμφισβητήσει σοβαρά τη Λωζάννη και να μπει σε μια περιπέτεια αλλαγής συνόρων.
Η Σία Αναγνωστοπούλου επισήμανε ότι λίγες διεθνείς συνθήκες έχουν δείξει τόση διάρκεια όση η Λωζάννη. Η Συνθήκη, τόνισε, σηματοδοτεί το οριστικό τέλος του Ανατολικού Ζητήματος καθώς και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ επισφραγίζει τη μετάβαση στα εθνικά κράτη. Επισήμανε ότι, για τη χώρα μας, η Λωζάννη δεν σημαίνει μόνο το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, της Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, αλλά και την οριστική κατοχύρωση των εθνικών συνόρων της σε διεθνές πλαίσιο. Τόνισε ότι το λεγόμενο «σύνδρομο των Σεβρών» και ο σημερινός τουρκικός αναθεωρητισμός συνδέονται καθοριστικά με τις εσωτερικές εξελίξεις στη γείτονα χώρα: η εικόνα της απειλούμενης εσωστρεφούς χώρας εργαλειοποιείται στο πλαίσιο της πολιτικής αντιπαράθεσης, καθώς απαιτεί μάχιμους φαντάρους και όχι πολίτες – και στο πλαίσιο αυτό ενέταξε και τη διαχείριση του Κουρδικού. Καταλήγοντας, επισήμανε ότι η έννοια των εθνών-κρατών συνιστά θεμέλιο λίθο της Συνθήκης της Λωζάννης, μακριά από την αυτοκρατορική λογική και ρητορική, ενώ στον πυρήνα της βρίσκεται η φιλία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, καθώς και η ειρηνική συνύπαρξη στην ευρύτερη περιοχή.
Ο Ευάγγελος Βενιζέλος τόνισε ότι η Λωζάννη, με το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και την εθνική ομογενοποίηση που προκύπτει από την Ανταλλαγή των πληθυσμών, συνιστά την αρχή της σύγχρονης Ελλάδας, ενώ είπε ότι ορόσημο για τη σχέση των δύο κρατών είναι η ένταξή τους στο ΝΑΤΟ 1952. Τόνισε ότι η Λωζάννη δεν αφορά μόνο την Ελλάδα και την Τουρκία, αλλά έχει ευρύτερη σημασία, καθώς ασχολείται με όλα τα διακεκαυμένα σήμερα σημεία – από τη Λιβύη, το Ιράν και το Ιράκ μέχρι τη Συρία και το Κουρδικό. Η Τουρκία, επισήμανε, αναπτύσσει σήμερα μια ρητορική αμφισβήτησης της Λωζάννης, ταυτόχρονα όμως, για μια σειρά ζητημάτων (λ.χ. το καθεστώς των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου) προχωρεί σε μια «υπερεπίκληση» της Συνθήκης, έστω προσχηματικά. Έθεσε το ερώτημα αν επιθυμούμε η Τουρκία να είναι ενταγμένη στη Δύση ή όχι, οπότε η Ελλάδα θα μετατρεπόταν σε «προκεχωρημένο φυλάκιο». Και έκλεισε λέγοντας ότι, το διάστημα μετά τις εκλογές σε Ελλάδα, Τουρκία και Κύπρο, μπορεί να είναι αφετηρία για την επανεπεξεργασία μια ολοκληρωμένης εθνικής στρατηγικής, η οποία στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου, θα στηρίζεται στη Λωζάννη και θα προχωρά σε επαφές και διάλογο.
Στο δεύτερο μέρος ακολούθησε πλούσια συζήτηση μεταξύ των συμμετεχόντων. Το έναυσμα έδωσαν οι ερωτήσεις του γενικού γραμματέα του Ιδρύματος της Βουλής καθηγητή Ευάνθη Χατζηβασιλείου και του ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών-πρεσβευτή/εμπειρογνώμονα του Υπουργείου Εξωτερικών, Παναγιώτη Ιωακειμίδη. Στη συζήτηση αυτή, η Ντόρα Μπακογιάννη αναφέρθηκε στη ριζική αλλαγή του διεθνούς τοπίου της περιοχής κατά τον 21ο αιώνα και τόνισε ότι η ενδυνάμωση των σχέσεων με την ΕΕ και το ΝΑΤΟ, δηλαδή η οργανική σχέση με τη Δύση, πρέπει να αποτελεί αταλάντευτη εθνική επιλογή, καθώς δεν υπάρχει εναλλακτική. Η Σία Αναγνωστοπούλου, τονίζοντας ότι η Ελλάδα, από τη δημιουργία της ως εθνικού κράτους μέχρι σήμερα είναι ενταγμένη στη Δύση, σημείωσε ότι εντός αυτού του πλαισίου μπορεί να υπάρχουν διαφορετικές επιλογές, καθώς και την ανάγκη η εξωτερική πολιτική να είναι αντικείμενο νηφάλιας συζήτησης και όχι να αντιμετωπίζεται με όρους «προδοσίας». Ο Ευάγγελος Βενιζέλος ανέφερε ότι ο Εθνικός Διχασμός στις αρχές του αιώνα δεν συντελέστηκε μεταξύ Δύσης και Ανατολής, αλλά μεταξύ δύο εκδοχών της Δύσης, ενώ τόνισε ότι όλες οι συστημικές πολιτικές δυνάμεις ταυτίζονται στον δυτικό και ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας, ο οποίος όπως είπε, συνιστά ταυτόχρονα γεωπολιτική και αξιακή επιλογή. Τέλος, ο πρόεδρος της Βουλής, Κωνσταντίνος Αν. Τασούλας, υπενθύμισε την καθοριστική συμβολή του Ελευθερίου Βενιζέλου (και των στενών συνεργατών του, του διπλωμάτη Δημητρίου Κακλαμάνου και του νομικού Μιχαήλ Θεοτοκά), οι οποίοι, στη Λωζάννη, έσωσαν ό,τι μπορούσε να σωθεί. Και έκλεισε συνδέοντας την ιστορία με το σήμερα, μιλώντας για την ανάγκη η χώρα να βρίσκεται στη «σωστή πλευρά» της Ιστορίας.
Κλείνοντας τη βραδιά, ο Νικόλαος Παπαδάκης-Παπαδής ανέφερε ότι η στρογγυλή τράπεζα, με τις σφαιρικές τοποθετήσεις, τον ουσιαστικό προβληματισμό και τον εκτενή διάλογο, φώτισε εις βάθος καίρια ζητήματα που διατρέχουν την εξωτερική πολιτική της χώρας, από τη Λωζάννη μέχρι σήμερα. Μπορεί να συμβάλλει έτσι στη δημόσια συζήτηση για την επεξεργασία μιας εθνικής στρατηγικής που θωρακίζει τη χώρα, αποτρέπει κινδύνους, εμπεδώνει συμμαχίες και κοιτάζει στο μέλλον.