28 Μαρ Ομιλία της πρέσβεως της Μεγάλης Βρετανίας κ. Kate Smith στο πολιτικό μνημόσυνο των Βενιζέλων (Χανιά, 16.03.2019).
Ομιλία της πρέσβη της Μεγάλης Βρετανίας στην Ελλάδα κ. KATE SMITH
στο πολιτικό μνημόσυνο των Ελευθερίου & Σοφοκλή Βενιζέλου (Ακρωτήρι Χανίων, Μάρτιος 2019).
Κύριε Γενικέ Διευθυντά, Εκλεκτοί Προσκεκλημένοι, Κυρίες και Κύριοι
Είναι μεγάλη τιμή και ευχαρίστηση για μένα να βρίσκομαι σήμερα μαζί σας στα Χανιά για να τιμήσω μαζί σας την επέτειο του θανάτου του Ελευθερίου Βενιζέλου. Και, παράλληλα, αυτήν του θανάτου του γιού του, του Σοφοκλή Βενιζέλου, εν μέσω προεκλογικής εκστρατείας, σχεδόν τριάντα χρόνια αργότερα. Θέλω να εκφράσω τις πιο θερμές μου ευχαριστίες προς τον Γενικό Διευθυντή του Ιδρύματος κύριο Παπαδάκη και το Διοικητικό Συμβούλιο που με κάλεσαν ως ομιλήτρια φέτος.
Και είναι, βέβαια, πολύ μεγάλο προνόμιο το ότι συμμετέχω στις εκδηλώσεις αυτού του Σαββατοκύριακου προς τιμήν του Ελευθερίου Βενιζέλου, οπωσδήποτε ενός λαμπρού τέκνου της Κρήτης, αλλά και, για πάρα πολλούς, του μεγαλύτερου πολιτικού ηγέτη της Ελλάδος. Μιάς προσωπικότητας που με Σαιξπηρικούς όρους «διάβηκε σαν τον Κολοσσό» την Ελληνική ιστορία στις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα και θεμελίωσε και διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό την Ελλάδα του σήμερα. Και, επίσης, ενός ανθρώπου του οποίου η σχέση με τη χώρα μου και τους πολιτικούς και διπλωματικούς της ηγέτες υπήρξε εξαιρετικά στενή και έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη της μακράς και ξεχωριστής πολιτικής και διπλωματικής του σταδιοδρομίας. Αλλά θα επανέλθω στο θέμα αυτό αργότερα.
Ζητώ συγγνώμη που συνεχίζω να απαριθμώ τα προνόμια που απολαμβάνω, αλλά πράγματι έχω και ένα ακόμη μεγάλο προνόμιο. Είμαι η σημερινή ένοικος της τελευταίας κατοικίας του Βενιζέλου στην Αθήνα, του νεοκλασικού οικήματος των οδών Λουκιανού και Βασιλίσσης Σοφίας που στεγάζει τη Βρετανική Πρεσβεία για πάνω από ογδόντα χρόνια. Συναισθανόμαστε τη σημασία που έχει η ύπαρξη αυτού του υπέροχου οικήματος και γι αυτό πήραμε την απόφαση πριν δύο χρόνια να ανοίξουμε τις πόρτες της Κατοικίας για πρώτη φορά όχι μόνο σε επίσημους προσκεκλημένους και επισκέπτες, αλλά και στο ευρύτερο κοινό, για μια ημέρα το χρόνο. Η επιτυχία της Ανοιχτής Ημέρας για την Πρεσβευτική Κατοικία υπήρξε εξαιρετική, με τις αιτήσεις να ξεπερνούν κατά πολύ τον αριθμό των θέσεων και με συνεχές ενδιαφέρον από πολλά μέσα ενημέρωσης. Οφείλουμε αυτή την επιτυχία όχι μόνο στην αξία του ίδιου του κτιρίου, της ιστορίας του και της τωρινής του χρήσης αλλά και στη συνεργασία μας με το «Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος». Στα δύο χρόνια που γίνεται η εκδήλωση, το Ίδρυμα υπήρξε εξαιρετικά γενναιόδωρο στην υποστήριξή του με πληροφορίες, υλικό εξειδικευμένους συνεργάτες του για τις ξεναγήσεις και, αυτή τη χρονιά, με το δανεισμό αντικειμένων από τη συλλογή του μουσείου, εδώ στα Χανιά. Έτσι, η εμπειρία των επισκεπτών μας εμπλουτίστηκε και βελτιώθηκε. Και βέβαια, η έκδοση της επιβλητικής βιογραφίας του Βενιζέλου που συνέγραψε ο Γενικός Διευθυντής κύριος Παπαδάκης και που έτυχε τόσο θερμής υποδοχής από κριτικούς και αναγνώστες, ακριβώς τη στιγμή που ξεκινήσαμε αυτή την πρωτοβουλία, προφανώς έκανε το ενδιαφέρον του κοινού να μεγαλώσει. Σας ευχαριστώ λοιπόν, και πάλι, κύριε Παπαδάκη, εσάς και τους συνεργάτες σας.
Όπως πολλοί από σας γνωρίζετε, η κατοικία κτίστηκε σε οικόπεδο που απέκτησε η δεύτερη σύζυγος του Βενιζέλου, Έλενα Σκυλίτση, το 1928 για το συγκεκριμένο σκοπό. Ο αποφασιστικός ρόλος της Βρετανίας στη ζωή του Βενιζέλου έχει και προσωπική διάσταση. Η Έλενα γεννήθηκε στο Λονδίνο και εκεί τη γνώρισε και την παντρεύτηκε ο Βενιζέλος. Το 1928 ήταν η χρονιά της μεγάλης επιστροφής του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή, όταν ανέλαβε ξανά την αρχηγία του Κόμματος των Φιλελευθέρων και έγινε πρωθυπουργός για τέταρτη φορά. Φαίνεται ότι η επιστροφή στην τριβή της μαχόμενης πολιτικής υπήρξε και η έμπνευση για την κλίμακα και το σχέδιο του σπιτιού. Η Σκυλίτση αρχικά προτιμούσε ένα μικρότερο σπίτι, αλλά πείστηκε από φίλους του συζύγου της να χτίσει κάτι επιβλητικό, με μεγάλες δυνατότητες, κατάλληλο για έναν πολιτικό κύρους. Δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην ύπαρξη μεγάλων αιθουσών δεξιώσεων και χώρων που θα μπορούσαν άνετα να υποδεχθούν συγκεντρώσεις πολιτικών φίλων, ώστε να καλυφθεί η ανάγκη του Βενιζέλου να αποκτήσει ξανά ισχυρά στηρίγματα στους πολιτικούς κύκλους μετά τη μακρά του απουσία από την Ελληνική πολιτική ζωή. Η προσπάθεια αυτή υπήρξε αρκετά επιτυχημένη όπως δείχνει η διεύρυνση της πολιτικής βάσης της κυβέρνησής του μετά τις εκλογές του 1928, και είναι συναρπαστικό να σκεφτεί κανείς ότι πολλές από τις σχετικές επαφές μπορεί να έγιναν στο κομψό περιβάλλον της σημερινής αίθουσας χορού, της τραπεζαρίας ή του καθιστικού. Το σπίτι και οι χώροι αυτοί δημιουργήθηκαν από τον Αναστάσιο Μεταξά, κορυφαίο εκπρόσωπο του ύφους του αθηναϊκού νεοκλασικισμού της εποχής, ο οποίος ακολούθησε επακριβώς τις οδηγίες της Έλενας Σκυλίτση. Η εσωτερική διακόσμηση έγινε από τον Άγγλο διακοσμητή Charles Allom υπό τις οδηγίες του οποίου συνεργάστηκαν αρμονικά Άγγλοι και Έλληνες τεχνίτες και συναρμόστηκαν τα καλύτερα βρετανικά και ελληνικά υλικά. Σήμερα το σπίτι διατηρείται σε μεγάλο βαθμό όπως ήταν τότε και ελπίζω ότι όσοι από σας δεν είχατε την ευκαιρία να το δείτε από κοντά θα θελήσετε να εγγραφείτε για την επόμενη Ανοιχτή Ημέρα, το φθινόπωρο.
Οι περιπέτειες και αντιξοότητες των τελευταίων χρόνων αυτής της περιόδου της σταδιοδρομίας του Βενιζέλου, μόλις πριν, κατά τη διάρκεια και για το μικρό χρονικό διάστημα μετά την κατασκευή του σπιτιού αποτελούν πεδίο για το σχολιασμό άλλων ομιλητών. Πράγματι, η ταραγμένη αυτή περίοδος, στην οποία περιλαμβάνεται και η δολοφονική απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου τον Ιούνιο του 1933, συντέλεσε ώστε ο Βενιζέλος να κατοικήσει το σπίτι αυτό μάλλον για λιγότερο από ένα χρόνο. Αλλά ελπίζω και πιστεύω ότι η απόφαση της Έλενας Σκυλίτση το 1936, ούτε ένα μήνα μετά το θάνατο του Βενιζέλου, να προσφέρει για αγορά το σπίτι στη Βρετανική Κυβέρνηση ώστε να στεγάσει εκεί την Πρεσβεία, θα είχε την έγκριση του μεγάλου ανδρός και είμαι βέβαιη ότι με αυτή την πεποίθηση προχώρησε και η Έλενα.
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι δραστηριότητες και οι εκδηλώσεις που γίνονται σήμερα στο σπίτι μοιάζουν αρκετά με αυτές που γινόταν το 1932-33. Νομίζω ότι εκμεταλλευόμαστε πλήρως τους μεγάλους χώρους και τη μεγαλοπρέπεια του κτιρίου. Έχουμε μια από τις πιο πολυάσχολες Βρετανικές Πρεσβευτικές Κατοικίες στον κόσμο, υποδεχόμενοι περίπου δεκαπέντε χιλιάδες επισκέπτες, σε περίπου τριακόσιες εκδηλώσεις το χρόνο. Συμφωνώ με το ζευγάρι των αρχικών ιδιοκτητών σχετικά με το μέγεθος και την ατμόσφαιρα του κτιρίου, όμως πρέπει να πω ότι όταν φεύγουν τα πλήθη των επισκεπτών, με μεγάλη ευχαρίστηση αποσύρομαι στην ζεστή και σπιτική ατμόσφαιρα των ιδιαίτερων διαμερισμάτων του πρώτου ορόφου, όπως φαντάζομαι έκαναν κι εκείνοι στη σύντομη περίοδο που έζησαν στο σπίτι πριν ο Βενιζέλος φύγει για την Κρήτη λίγο μετά τη δολοφονική απόπειρα του 1933.
Όσοι επισκέπτες φιλοξενούνται στον πρώτο όροφο της κατοικίας μένουν σε δωμάτια και σουίτες που ανήκουν στο δημόσιο και έχουν ονομασίες Βρετανών που επηρέασαν με τον πιο βαθύ και ουσιαστικό τρόπο τη διμερή μας σχέση. Byron, φυσικά. Churchill, αναντίρρητα. Αλλά η πιο μεγαλοπρεπής σουίτα πήρε το όνομα της προς τιμήν του Lloyd George. Κι αυτό επειδή στην πρώτη, αρχικά, και τις μετέπειτα συναντήσεις μεταξύ του Βενιζέλου και του Lloyd George μπορούμε να εντοπίσουμε αν όχι τους πρώτους σπόρους, πάντως την ωρίμανση του δόγματος του Βενιζέλου ότι τα θεμελιώδη εθνικά συμφέροντα της Ελλάδος εξυπηρετούνται κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο με τη χώρα σε σύμπλευση με τα βρετανικά εθνικά συμφέροντα στην περιοχή. Στο πρόσωπο του Lloyd George ο Βενιζέλος βρήκε τον γεμάτο κατανόηση συζητητή και φίλο στη διεθνή σκηνή ο οποίος, το πιο σημαντικό, αναγνώριζε και μοιραζόταν το δικό του όραμα. Και βέβαια η απαρέγκλιτη προσκόλλησή του σ’ αυτό το όραμα οδήγησε στην πρώτη πολιτική του πτώση το 1922.
Παρουσιάζει ενδιαφέρον να σκεφτεί κανείς τι ήταν αυτό που έφερε τους δύο άνδρες τόσο κοντά από τις πρώτες κιόλας επαφές τους. O Lloyd George ήταν άνθρωπος μάλλον ταπεινής καταγωγής χωρίς τις φιλελληνικές συμπάθειες που αποκτούσαν μέσω των κλασικών σπουδών στα περίφημα δημόσια σχολεία όπου φοιτούσαν ως νέοι τόσοι άλλοι Βρετανοί πολιτικοί. Ίσως η συμπάθειά του για την Ελλάδα να πήγαζε από την ισχυρή επίδραση που άσκησε πάνω του το όραμα του Βενιζέλου για την επίλυση του Ανατολικού Ζητήματος σε συνδυασμό με τον ίδιο τον χαρακτήρα του Βενιζέλου. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό και ίσως απρόσμενο το ότι δύο άνδρες που διακρίνονταν από πολύ έντονα προσωπικά χαρακτηριστικά και ήταν τόσο ισχυρές προσωπικότητες τα πήγαιναν τόσο καλά μεταξύ τους (έπαιζαν μαζί γκολφ) – συνήθως συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Και οι δύο ήταν εξαιρετικά γοητευτικές προσωπικότητες, είχαν μεγάλη δύναμη πειθούς, ρητορική δεινότητα, ενεργητικότητα, εργατικότητα. Και, κάτι εξαιρετικά σημαντικό, και οι δύο δεν έβαζαν όρια στις ευθύνες που αναλάμβαναν βασιζόμενοι σε μια βαθειά και ακλόνητη πίστη στις δικές τους δυνάμεις και στην αίσθηση του καθήκοντος που ο καθένας τους είχε ώστε να ηγηθεί στην εθνική προσπάθεια της χώρας του. Πιστεύω ότι μια εξέταση της πολιτικής και προσωπικής φιλίας των δύο ανδρών θα αποτελούσε ένα πραγματικά εξαιρετικά ενδιαφέρον αντικείμενο έρευνας και μελέτης.
Η πρώτη και αποφασιστική συνάντηση του Βενιζέλου με τον Lloyd George συνέβη, κατά τη διάρκεια των ειρηνευτικών συνομιλιών μετά τον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο, στο Λονδίνο, το 1912. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι επρόκειτο για το πρώτο από τρία σημαντικά σταυροδρόμια στα οποία θα έφθανε το ακόμη νέο και υπό διαμόρφωση ελληνικό κράτος υπό την ηγεσία του Βενιζέλου. Στο καθένα από αυτά , οι επιλογές του Βενιζέλου διαμορφώθηκαν από τους υπολογισμούς του, τις προσδοκίες του και τις διπλωματικές του προσπάθειες που όλες περιλάμβαναν τη Βρετανία και Βρετανούς πρωταγωνιστές.
Πρώτα το 1912, έχοντας βάλει την Ελλάδα στον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο, επιδίωξε να κλειδώσει αποφασιστικά τις εδαφικές αξιώσεις της Ελλάδος μέσα από μια διαδικασία συνεννόησης, αλληλοκατανόησης και προσωπικού διαλόγου με τους Βρετανούς διπλωματικούς πρωταγωνιστές όπως ο Lloyd George και ο Churchill. Και πράγματι πέτυχε να τους πείσει να δουν μια σύμπτωση των εθνικών συμφερόντων της Βρετανίας και της Ελλάδας στην περιοχή. Κατόπιν, βέβαια, με την μοιραία απόφασή του και όλες τις συνέπειες που αυτή επέφερε να εναντιωθεί στη βούληση του Βασιλιά στο ζήτημα της εισόδου της χώρας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Entente από το 1915-16, με την πεποίθηση ότι μόνο με την επίδειξη ενεργού αλληλεγγύης με τη Βρετανία και τους συμμάχους της θα μπορούσε να ελπίζει η Ελλάδα ότι έπαιζε έναν ρόλο και θα απολάμβανε ωφελήματα μετά τον πόλεμο. Και τέλος, με την απόφασή του να επιδιώξει την υλοποίηση των εδαφικών φιλοδοξιών της Ελλάδος μετά τον πόλεμο, τα κέρδη που εξασφάλισε στη Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων και την απόφασή του να προχωρήσει πρώτος στο δρόμο που κι άλλες ελληνικές κυβερνήσεις ακολούθησαν μετά και οδήγησε τελικά, απόντος εκείνου, στην καταστροφή του 1922.
Μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι αυτή η τελευταία απόφαση οφειλόταν τουλάχιστον εν μέρει στο γεγονός ότι η υποστήριξη για τις ελληνικές εδαφικές βλέψεις μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο που ο Βενιζέλος είχε σχηματίσει την βάσιμη εντύπωση ότι μπορούσε να περιμένει λόγω της μέχρι τότε στενής και ισχυρής συμμαχίας μεταξύ Βρετανίας και Ελλάδας, δεν υλοποιήθηκαν στο τέλος.
Κυρίες και Κύριοι,
Τα σωστά και τα λάθη και η τελική αποτίμηση των πολιτικών της Βρετανίας και του Βενιζέλου την εποχή εκείνη δεν είναι δική μου δουλειά, αλλά των ιστορικών και άλλων ειδικών που βρίσκονται ανάμεσά σας. Αλλά επιτρέψτε μου αντ’ αυτού να κάνω ένα άλμα εκατό ετών στο χρόνο και να βρεθώ στο σήμερα. Είναι η Βρετανία που βρίσκεται σήμερα σ’ ένα ανάλογο σταυροδρόμι όσο αφορά τις σχέσεις της με τους φίλους και συμμάχους της, το μελλοντικό της ρόλο στην Ευρώπη και τα θεμελιώδη εθνικά της συμφέροντα.
Καθώς προετοιμαζόμουν για την σημερινή εκδήλωση, αναπόφευκτα αναρωτήθηκα τι θα είχε άραγε να μας δείξει η σταδιοδρομία του Βενιζέλου για το σημερινό σταυροδρόμι στο οποίο βρίσκεται η Βρετανία, το σταυροδρόμι του Brexit.
Έτσι κι αλλιώς, το Brexit θα μεταμορφώσει τη χώρα και τις σχέσεις της, όπως ακριβώς γεγονότα που συνέβησαν στις κρίσιμες στιγμές της σταδιοδρομίας του Βενιζέλου μεταμόρφωσαν την Ελλάδα. Όσο και να διαρκέσει αυτή η διαδικασία, όποια μορφή και να πάρει, η Βρετανία που θα βγει απ΄ αυτήν θα είναι μια διαφορετική χώρα, όπως ακριβώς συνέβη και με την Ελλάδα ως αποτέλεσμα των πολιτικών αποφάσεων του Βενιζέλου. Και στη Βρετανία θα χρειαστεί να αντιμετωπίσουμε σοβαρές προκλήσεις – το αναγνωρίζουμε – και ίσως αρχικά και μερικές επώδυνες προσαρμογές. Αλλά η κατάσταση που αντιμετωπίζουμε σήμερα δεν μπορεί ούτε κατά διάνοια να συγκριθεί με την τόσο περίπλοκη και συχνά τόσο τραγική περίοδο μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο για ολόκληρη την Ευρώπη και την Εγγύς και Μέση Ανατολή. Έχουμε δύσκολες επιλογές μπροστά μας, αλλά ευτυχώς όχι ερείπια και καταστροφές.
Αλλά, παρόλα αυτά, υπάρχουν γοητευτικοί παραλληλισμοί που μπορεί να κάνει και να απολαύσει ο μελετητής της ιστορίας και της σύγχρονης πολιτικής. Γνωρίζουμε ότι από το 1908 -1909, ο Βενιζέλος είχε διακρίνει την αξία της ιδέας της περιφρούρησης του Ελληνισμού μέσα στα όρια μιάς εκσυγχρονισμένης, ευνομούμενης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά αναγκάστηκε από την τροπή των πραγμάτων να υιοθετήσει μια πολύ διαφορετική και πάντως πιο εθνικιστική στρατηγική για την επίτευξη των στόχων του. Σίγουρα, ο στόχος του David Cameron στις διαπραγματεύσεις του με την Ευρωπαϊκή Ένωση κατά το 2015-16 ήταν παραπλήσιος, δηλαδή να περιφρουρήσει τα βρετανικά συμφέροντα κρατώντας την Βρετανία μέσα σε μια αναμορφωμένη Ευρωπαϊκή Ένωση. Αλλά το δημοψήφισμα του 2016 έβαλε το Ηνωμένο Βασίλειο σε μια πολύ διαφορετική τροχιά.
Δεύτερον, σε όλη τη διπλωματική στρατηγική του Βενιζέλου, από το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, μέχρι το την απομάκρυνση του από την εξουσία το 1920, μεγάλο μέρος της επιτυχίας συνδέεται με την σωστή εκτίμηση του ποιά είναι τα συμφέροντα των συμμάχων και εταίρων και σε ποιο βαθμό αυτά συμπλέουν με τους στόχους της Ελλάδος. Αυτό το ζήτημα της σωστής ή λανθασμένης εκτίμησης των συμφερόντων κάθε πλευράς ήταν επίσης ένας βασικός παράγοντας στα δύο τελευταία χρόνια των διαπραγματεύσεων μεταξύ Βρετανίας και Ε.Ε.
Τρίτον, και ίσως πιο σημαντικό απ΄ όλα, η σταδιοδρομία του Βενιζέλου μας διδάσκει ότι η εξωτερική πολιτική ποτέ δεν ασκείται εν κενώ, στον ελεφάντινο πύργο της κρατικής διακυβέρνησης και μόνο μεταξύ κάποιων ελίτ. Αλληλεπιδρά με την εσωτερική πολιτική κατάσταση και κάθε ηγέτης οφείλει να πάρει υπόψη και να ανταποκριθεί στις αλλαγές της πολιτικής συγκυρίας στο εσωτερικό καθώς παράλληλα επιδιώκει να πραγματοποιήσει τους στόχους της εξωτερικής πολιτικής της χώρας του – ή βέβαια της χώρας της. Δεν υπάρχει πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα γι αυτό από την πάλη του Βενιζέλου με τη μοναρχική-αντιβενιζελική παράταξη την περίοδο εκείνη. Και μια παρεμφερής διαπάλη μεταξύ εσωτερικής πολιτικής και διεθνούς διπλωματίας χαρακτηρίζει κάθε πτυχή και φάση της συναρπαστικής και αγωνιώδους ιστορίας του Brexit.
Αναρωτήθηκα και κάτι άλλο: τι άραγε θα σκεφτόταν ο Βενιζέλος για το Brexit αν ζούσε σήμερα;
Η απάντηση σχηματίστηκε γρήγορα στο μυαλό μου. Φαντάζομαι ότι οι σκέψεις του θα ήταν οι ίδιες μ’ αυτές που έχει η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων με τους οποίους συζητώ το θέμα. Πρώτα-πρώτα μια βαθειά θλίψη, μια αίσθηση ότι μια πολύτιμη φιλία μπορεί να χαθεί. Έπειτα, ανησυχία. Ανησυχία μπροστά στην πιθανότητα τα συμφέροντα της Ελλάδος, τόσο όσο αφορά την ασφάλεια της χώρας, όσο και τη δυνατότητα των Ελλήνων να εκμεταλλευτούν τη μεγάλη γκάμα ευκαιριών που δίνει η σχέση μας σε τόσο πολλούς Έλληνες για προσωπική πρόοδο και προκοπή να υποστούν βλάβη. Τρίτον, και για να πω κάτι αρκετά τολμηρό, ένα στοιχείο από το οποίο ο ίδιος ο Βενιζέλος δεν ήταν πάντα απρόσβλητος, μια τάση να συγχέεται η επιθυμία με την πραγματικότητα. Η σκέψη δηλαδή ότι το Brexit μπορεί και να μη συμβεί στο τέλος.
Αλλά, τέταρτον, όταν το συναίσθημα και οι ανησυχίες μπουν κατά μέρος, πιστεύω ότι ο Βενιζέλος θα μοιραζόταν τη διαδεδομένη, ή μάλλον την ολοένα αυξανόμενη πεποίθηση ότι παρά τις αναπόφευκτες αλλαγές, η σχέση μας θα επιβιώσει. Ότι η ταυτότητα των αμυντικών συμφερόντων Ελλάδας και Βρετανίας, η δύναμη των δεσμών μεταξύ των δύο λαών μας σε τομείς όπως η εκπαίδευση, οι επιχειρήσεις, τα ταξίδια, και η μακρόχρονη έλξη και συμπάθεια που νιώθουμε ο ένας για τον πολιτισμό και τις αξίες του άλλου, βασισμένες σε ιστορικούς δεσμούς που σφυρηλατήθηκαν σε κοινούς αγώνες μέσα στους αιώνες, δεν μπορεί παρά να σημαίνουν ότι η Βρετανία και η Ελλάδα θα παραμείνουν πολύ κοντά.
Αλλά, σκεπτόμενη τον Βενιζέλο, θα πήγαινα ακόμη πιο πέρα και θα έλεγα ότι ο ίδιος ο Βενιζέλος, όπως και οι δύο μεγάλοι Βρετανοί αρχιτέκτονες του ιστορικού ρόλου της Βρετανίας στην ανάπτυξη της σύγχρονης Ελλάδας, ο Byron και ο Churchill, είναι ένας από τους βασικούς υπεύθυνους για τη δημιουργία των θεμελίων πάνω στα οποία βασίζεται και στηρίζεται η σχέση μας μέσα στις σημερινές προκλήσεις και πέρα απ’ αυτές. Μετά από πολλά χρόνια μοναξιάς της Ελλάδας στην παγκόσμια σκηνή, ο Βενιζέλος την έφερε μέσα στη «συναυλία των εθνών» και προσδιόρισε τη Βρετανία ως τον κύριο εταίρο της Ελλάδος σ’ αυτή τη στρατηγική. Και για να την υποστηρίξει πήρε τις σκληρότερες αποφάσεις που μπορεί να πάρει ένας πολιτικός ηγέτης – τις αποφάσεις ζωής και θανάτου που αφορούν τον πόλεμο και την ειρήνη.
Υπήρξαν πολλές οι στροφές και οι ανατροπές που η μοίρα και η πολιτική έφεραν στη σχέση αυτή, από την εποχή του Βενιζέλου στις επόμενες δεκαετίες και μέχρι σήμερα. Και αυτό με οδηγεί στο να σχηματίσω την ακλόνητη πεποίθηση ότι η σχέση θα διαρκέσει. Αλλά νομίζω ότι μπορώ με ασφάλεια να ισχυριστώ ότι το γεγονός ότι μετράμε την Ελλάδα ανάμεσα στους φίλους και συμμάχους μας οφείλεται πρώτα στο όραμα και την εξαιρετική αφοσίωση σ’ αυτό του Βενιζέλου, εκατό χρόνια πριν.
Κανείς δε μπορεί να περιγράψει καλύτερα αυτές τις ιδιότητες από τον ίδιο τον μεγάλο αυτό άνδρα, όπως ο ίδιος μίλησε στη Βουλή για τον μεταθανάτιο εαυτό του το 1932, με τα λόγια που όλοι γνωρίζετε αλλά θα μου επιτρέψετε να επαναλάβω:
«Αγαπητοί μου φίλοι, ο προκείμενος νεκρός ήτο ένας αληθινός άνδρας, με μεγάλο θάρρος και αυτοπεποίθησιν και δι’ αυτόν και διά τον λαόν, τον οποίον εκλήθη να κυβερνήση. Ίσως έκαμε πολλά σφάλματα, αλλά ποτέ δεν του απέλειψε το θάρρος, ποτέ δεν υπήρξε μοιρολάτρης, διότι δεν επερίμενε ποτέ από την μοίραν να ίδη την χώραν προαγομένην, αλλά έθεσεν εις την υπηρεσίαν αυτής όλον το πυρ, το οποίον είχε μέσα του, κάθε δύναμιν ψυχικήν και σωματικήν».