23 Ιαν Έλληνες των γραμμάτων
ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ιστορικός και κριτικός λογοτεχνίας.
Αποσπάσματα ποιημάτων αφιερωμένων στον Ελευθέριο Βενιζέλο.
i. «….Έξω του Μάρτη ειν’ η νυχτιά, της καλωσύνης η ώρα,
φεγγαροφωτοπλούμιστη, μαργαριταρωμένη
γλυκονυχτιά ανοιξιάτικη, μιας μπόρας προμηνύτρα.
Κι’ έξαφν’ ακούσαμε: -θαρθεί! Και σα νάνοιξε κάποιο
παράθυρο και νάμπασε γοργοσάλευτο αγέρι,
μας τάραξε το γρίκημα ταπάντεχου ερχομού σου,
και ξάναψε τον πόθο μας της παντοχής σου η θέρμη.
Στο σπίτι εσέ προσμέναμε, των ταξιδιών πιλότε
στάγρια τα νυχτοπέλαγα και στα βαθιά κανάλια,
που το τιμόνι κράτησες οδηγητής να μπάσεις
το νέο καράβι τάμαθο στη θάλασσα της δόξας…
ii. Ο ένας δειλά σε χαιρετά κι ο άλλος βουβά σε βλέπει,
και ποιος φιλεί το χέρι σου και ποιος τα λόγια βρίσκει
ρητορεμένα τορνευτά για να σου τα προσφέρει·
και να ο σεβάσμιος ραψωδός μιλώντας σου δακρύζει,
και του σπιτιού με την καρδιάν ακέρια ολανοιγμένη
καλοσορίζει σε η κυρά και σε πολυχρονίζει·
συνταιριαστής, θησαυριστής των εναρμόνιων ήχων,
χαίρεται ο κύριος του σπιτιού χαρά από σε μεγάλη
και πρόθυμα στα πόδια σου θα σκόρπισε το βιός του
για να δοξάσει το έργο σου, για να τιμήσει εσένα,
κι’ όλο το σπίτι αγάλλεται κι’ όλο το σπίτι σειέται».
(από το ποίημα με τίτλο «Μια βραδειά σ’ ένα σπίτι» της συλλογής «Βωμοί», 1915).
«Οίος πέπνυται! Δυο λόγια και είναι σα χρησμός
Απ’ των Ομήρων το απολλώνιο το μαντείο·
Το καίει το στόμα μου ο χρησμός, πύρωμα θείο,
Κάθε που αγνάντια μου σε φέρνει ο λογισμός.
Τη ράισε και τη γη μας ο κοσμοσεισμός
του χάρου και η ψυχή μας κρύωσ’ απ’ το κρύο.
Και ορθός, αντάρτης και θυμός και λυτρωμός,
ρίζωμα στάθηκες· θνητός εσύ; Στοιχείο.
Μια βραδιά σ’ ένα σπίτι εμπρός μου σε είχε φέρει
και, ω Κυβερνήτη, σου το φίλησα το χέρι,
ποιητής προφήτης κι’ όσο εμπρός σου ταπεινός.
Γαλήνη ήταν η πλάση και οι καρδιές αγάπη…
Μα να μαυρίζει άρχιζε κάτι σα δρολάπι,
κ’ εσύ να φέγγεις μέσα σε ίσκιους ζωντανός!»
(από ποίημα της συλλογής «Τα Δεκατετράστιχα», 1919).
iii. «Μεγάλος είσαι.
Κι αν περιμένης
γύρω ο λαός σου γνωρίζοντάς σε
βάγια να στρώνη, για να διαβαίνης,
παιδί που θα’ σαι!
Μεγάλος είσαι.
Κι αν το πιστεύης
το μίσος, που έρπει γυρεύοντάς σε,
πως δε θεριεύει κι όσο θεριεύεις,
παιδί που θα’ σαι!
Μεγάλος είσαι.
Και θα πεθάνης.
Και θα σε θάψουν. Και θα σου φτύνη
κι ο τιποτένιος κι ο μπεχλιβάνης
την τρανοσύνη.
Και θα πεθάνης.
Κι άλλο το αστέρι
της τρανοσύνης σου δε θα γίνη
παρά κεράκι σε παιδιού χέρι,
να τρεμοσβήνη.
Μόνο το ανάθεμα,
που θα στήση
μια οργή στον ήσκιο, στα κόκκαλά σου,
θα πάη σε ψήλος, που θα θυμίση
το ανάστημά σου».
(από ποίημα της συλλογής «Παθητικά Κρυφομιλήματα», 1920).
iv. «Έσβυσε ο Μέγας. Μεγάλο ανάφτε, καθώς Εκείνος,
μνήμα, να ειν’ άστρο, φως του η Αθήνα, δρόμος του η Κρήτη…
Του Ομήρου ο στίχος φωνή τού πρέπει, δε φτάνει ο θρήνος,
το πάτημά του πυρό, στο ανέβα του Ψηλορείτη.
Των ιερών χρόνων, αρχαίων και νέων, την λαμπυράδα,
γραφτό του η μοίρα να ζωντανέψει και ν’ αναστήσει,
οι όργητες άγριες, τα πάθη μπόρες, νύχτες τα μίση·
τρεμοσαλεύεις ο αποσπερίτης, λάμπεις η Ελλάδα…».
(από το ποίημα με τίτλο «Στο θάνατο του Βενιζέλου», 26 Μαρτίου 1936).
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΘΕΟΤΟΚΑΣ, δικηγόρος, λογοτέχνης της Γενιάς του ’30
i. «Μια μεγάλη πολιτική νευρικότητα κατείχε τότε την Αθήνα. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που είχε δηλώσει τόσες φορές και σ’ όλους τους τόνους ότι τραβήχτηκε οριστικά από την πολιτική και που ζούσε, μετά την μεγάλη εκλογική του ήττα της 1 Νοεμβρίου 1920, σχεδόν συνεχώς στο εξωτερικό, ξαφνικά παρατούσε τη μετάφραση του Θουκυδίδη, γυρνούσε απρόσκλητος και απροσδόκητος στην Ελλάδα, ξαναωργάνωνε μονομιάς το παλιό του κόμμα και αναλάβαινε την αρχηγία του […]. Ήδη παντού γινόταν λόγος για τον Πρόεδρο […]. Η λέξη, έτσι χωρίς να συνοδεύεται από κανένα όνομα, δήλωνε αυτόν και όλοι το ήξεραν. Αρχηγός, σωτήρας, σύμβολο της μισής Ελλάδας, Σατανάς για την άλλη μισή, ήταν οπωσδήποτε για όλους ο Πρόεδρος των ελληνικών ζητημάτων, ο άξονας που γύρω του ξανάρχιζε να στροβιλίζεται το έθνος […]. Η παρουσία του έφτανε για να αναστατώση τα πάντα, σα να ανάδινε η παρουσία αυτή κάποιο μυστηριώδες ρεύμα, που τράνταζε μονομιάς όλες τις δυνάμεις του εθνικού οργανισμού, τις δυνάμεις της πίστης και του ηρωισμού, της περιπέτειας και της αρπαγής, της δημιουργίας και της διάλυσης, της μοχθηρίας και του φθόνου. Όλες οι ζωικές ορμές, που κοιμόντανε αχρησιμοποίητες, ξυπνούσανε πάλι και κοχλάζανε δυνατά στα ρόδινα ακρογιάλια της Ανατολικής Μεσογείου: Βενιζέλος! Βενιζέλος!
»[…] Ένα ζωντανό παραμύθι, χτεσινό μόλις, μα σκεπασμένο κιόλας από τη ρουτίνα της μέτριας ζωής, γέμιζε ξαφνικά την ατμόσφαιρα με τις χτυπητές εικόνες του, με αναμνήσεις εντατικών αγώνων, με νοσταλγίες ιδανικών […] Οι θελήσεις τεντωνόντανε πάλι για καινούργιες προσπάθειες ή για έναν καινούργιο διχασμό. Η νέα πολιτική ιεραρχία, που μόλις είχε δημιουργηθή, αναποδογύρισε αμέσως. Η πρώτη γραμμή του πολιτικού κόσμου υποχώρησε αυτόματα στο πίσω μέρος της σκηνής. Στην πρώτη γραμμή στεκότανε ο Πρόεδρος, μοναχός του. Άλλος δε χωρούσε δίπλα του. Διαλυότανε κόμματα, ιερές συμμαχίες, ατονούσαν σχέδια δράσης και προγράμματα, που είχαν καταστρωθή με μύριους κόπους και θυσίες. Αυθόρμητα οι Έλληνες ξανάπαιρναν θέση στις παλιές, στις φυσικές παρατάξεις τους, που τις νόμιζαν ότι έλειψαν για πάντα, ξαναγινόντανε βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί […]».
ii. «[…] Μια μέρα, που δεν είναι ίσως μακρινή, η λέξη βενιζελισμός δε θα σημαίνει μονάχα μια πολιτική παράταξη, αλλά ένα σύνολο από τρόπους της σκέψης, μέθοδες δράσης, ψυχικές καταστάσεις, έθιμα, μόδες μιας περασμένης εποχής. Γιατί ο βενιζελισμός ξεπερνά πλατιά τα όρια της πολιτικής και πλημμυρά ολόκληρη την ελληνική ζωή των ημερών μας. Δεν είναι ούτε κόμμα ούτε σχολή με συγκεκριμένες αρχές και επιδιώξεις. Ίσια – ίσια συχνά διάψευσε τις ιδέες, που διακήρυττε, και συχνά άλλαζε ολότελα τους σκοπούς του. Είναι […] κάτι βαθύτερο και καθολικώτερο από όλα αυτά, μια πηγαία δημιουργική δράση, που εκδηλώθηκε ταυτόχρονα σ’ όλους τους κλάδους της ελληνικής ζωής επιβάλλοντας παντού έναν τόνο δικό της. Είναι, θα έλεγα, η εκδήλωση της ανάγκης του έθνους να κάνη κάτι, να βγη από το μαρασμό, να ελευθερώση και να συγκεντρώση όλες τις δυνάμεις τους και να πραγματοποιήση οπωσδήποτε ό,τι μπορεί καλύτερο, μεσ’ στο πλαίσιο αυτής της εποχής, εκμεταλλευόμενο όλες τις περιστάσεις […].
»Υπάρχουν πολλά συγκεχυμένα πράματα στην αφετηρία του βενιζελισμού […] Υπάρχει […] μια ανάγκη ανόρθωσης, μια ανάγκη κίνησης και αγώνων, μια δεύτερη άρνηση της ρουτίνας του παρελθόντος, ένα αίτημα γενικής αλλαγής. Και δεν πρόκειται μονάχα για μια αλλαγή θεσμών και συνταγματικών διατάξεων, αλλά κυρίως για μια αλλαγή εσωτερική: απόκτηση αυτοπεποίθησης, ένταση των θελήσεων του έθνους, ξεκίνημα προς ένα καλύτερο μέλλον. Υπάρχει παράλληλα και μια αρκετά αόριστη τάση προς την πνευματική και κοινωνική πρόοδο, ένα είδος ελληνικού ριζοσπαστισμού, άλλοτε συνειδητού και άλλοτε ασυνείδητου. Υπάρχει βέβαια και ο απελευθερωτικός εθνικισμός, που δεν είναι ένα καινούργιο φαινόμενο της πολιτικής μας ζωής, αφού αυτός υπήρξε το κίνητρο όλης της δράσης μας στο ΙΘ΄ αιώνα. Αλλά ο βενιζελικός εθνικισμός, πολύ δυνατότερος από τις προηγούμενες εθνικιστικές κινήσεις, εγκαταλείπει οριστικά τον αναιμικό ρομαντισμό των παλαιών ελληνικών κυβερνήσεων και στηρίζει, για πρώτη φορά, την ελληνική πολιτική σε μια οξυδερκή εκτίμηση της πραγματικότητας, σε σίγουρες συμμαχίες, σε μια θετική χρησιμοποίηση των εθνικών δυνάμεων. Η εμφάνιση του Βενιζέλου στην Ελλάδα σημειώνει ασφαλώς μια αλλαγή νοοτροπίας» (αποσπάσματα από το μυθιστορηματικό του έργο «Αργώ», όπου το έβδομο κεφάλαιο του Β’ μέρους είναι αφιερωμένο στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΔΕΛΤΑ, συγγραφέας
i. «Εκείνα τα πρώτα χρόνια ο Βενιζέλος μου φαίνουνταν απόμακρος. Δε φαντάζουμουν πως μπορούσε κανείς να τον πλησιάσει σα φίλο. Ήταν άλλης υφής άνθρωπος. Ήταν πολιτικός. Ήταν ηγέτης. Ήταν genie (μεγαλοφυΐα). Στέκουνταν ψηλά, μακριά. Έπρεπε να τον ακούει ο άλλος, όχι να του μιλά. Σε συζήτηση, τα επιχειρήματά του κουτρουβαλούσαν και γκρέμιζαν κάθε αντίθετη γνώμη. Ήταν σα χείμαρρος που παρέσυρε τα πάντα» (απόσπασμα από το αρχείο της, «Αναμνήσεις: Βενιζέλος»).
ii. «Ήταν γεμάτος από ζωή και φωτιά και δράση και μαχητικότητα. Η ομιλία του, όταν μιλούσε, ήταν χείμαρρος, τα επιχειρήματά του πειστικά, ασυζήτητα. Είχε έναν τρόπο να κόβει τον αέρα με το χέρι του, που έκοβε και κάθε αμφιβολία, αν έκανε να ξυπνήσει καμιά στον ακροατή του. Το πρόγραμμά του θετικό, κρυστάλλινο, ήταν αποφασισμένος να το εκτελέσει, να παλέψει, να σκοτωθεί, μα να το φέρει σε πέρας, να το επιβάλει. Εμπνευσμένος, έβλεπε πραγματοποιήσιμη μια Μεγάλη Ελλάδα. Κ’ εννοούσε τ’ όνειρό του να το κάνει πραγματικότητα» (απόσπασμα από το αρχείο της, «Αναμνήσεις: 1915-Αλεξάνδρεια»).
iii. Π. Σ. Δέλτα, «Η Ζωή του Χριστού», τόμος Α΄, Αθήναι 1925
Στον Πρόεδρο Κύριον Ελευθέριο Βενιζέλο με αφοσίωση και βαθειά νοσταλγία παρελθόντος που συνδέεται μ’ αυτόν αχώριστα
Κηφισιά 25 Δεκ. 1925, Π. Σ. Δέλτα
(χειρόγραφη αφιέρωση πάνω σε βιβλίο της που πρόσφερε στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΣΠΥΡΟΣ ΜΕΛΑΣ, δημοσιογράφος, συγγραφέας και ακαδημαϊκός
i. «Ο Βενιζέλος ερχότανε να δημιουργήση […] ένα κόσμο με ρυθμό, με πνοή, με σκοπούς σύμφωνους με τη μεγάλη εθνική παράδοση, που ήταν ο φωτεινός και δυναμικός της φορέας. Ερχότανε ν’ αντικαταστήση το Ελλαδικό πνεύμα του μικροκομματισμού, της φαγωμάρας, της κακομοιριάς, με το ανώτερο πνεύμα και τον παλμό της μεγάλης Ελληνικής ιδέας…» (απόσπασμα από το έργο του «Ο Γιος του Ψηλορείτη», αφιερωμένο στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ii. «Ένα γιατί ατελείωτο, γεμάτο πόνο κι’ απορία βαθειά: Έτσι μεγάλος και καλός που ήσουν, ένα κομμάτι του Θεού· έτσι άξιος και προκομμένος – γιατί να σηκώνης σε κάθε σου βήμα την καταιγίδα; Γιατί αυτά τα πάθη να μανιάζουν γύρω σου; Γιατί αυτός ο κόσμος, που δεν μπορεί να κρατήση του μίσους τους αφρούς, ούτε μπροστά στο μνήμα σου;»
iii. «Γιατί τον μισούσαν τόσο πολύ a priori; Γιατί, απλούστατα, ο Βενιζέλος στο μικρό, αλλά ζωντανό και ηρωικό περιβάλλον του, έδρα, ενώ αυτοί λογοκοπούσαν. Σ’ αυτή την αντίθεσι βρίσκεται το κλειδί του μίσους, που φούντωσε σιγά-σιγά σε φλόγες τεράστιες, έτοιμες να κάμουν στάχτη την Ελλάδα. Και αυτός είνε ο κύριος κόμπος του μεγάλου εθνικού δράματος: Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έβαζε όλο το βάρος της ζωής στην πράξι… Αυτοί χόρταιναν με λόγια» (αποσπάσματα από άρθρο του για τον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, με τίτλο «Ο μεγάλος νεκρός – Τα κλειδιά του μίσους», εφημ. «Ελεύθερον Βήμα», 20 Μαρτίου 1936).
ΠΑΥΛΟΣ ΝΙΡΒΑΝΑΣ, χρονογράφος και λογοτέχνης
i. «Ένα θρίαμβος πράγματι αυτός Πίστεως υπήρξεν ο θρίαμβός του, διότι υπήρξεν ο άνθρωπος ο οποίος είχεν εις την ψυχήν του τον κόκκον του συνάπεως, ο οποίος μετακινεί τα θεόκτιστα όρη. Διότι υπήρξεν ο άνθρωπος ο πιστεύων εις την Δικαιοσύνην και εις αυτός Δικαιοσύνης τον θρίαμβον. Διότι υπήρξεν υπέρ πάντας ο άνθρωπος ο πιστεύων εις το αιώνιον θαύμα, εις το θαύμα αυτός φυλής του. Η πίστις του υπήρξεν η δύναμίς του. Και η πίστις του δεν έσβυσε ούτε μίαν στιγμήν μέσα εις τα στήθη του. Μίαν στιγμήν δεν ελιποθύμησε. Μίαν στιγμήν δεν εκλονίσθη. Η πίστις του υπήρξεν ο θρίαμβός του» (απόσπασμα από χρονογράφημά του στην εφημ. «Εστία», με αφορμή τη γιορτή στο Παναθηναϊκό Στάδιο, κατά την οποία τιμήθηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος για την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, 1920).
ii. «[…] Ο Βενιζέλος […] κρύβει μέσα του μίαν εστίαν ενεργείας, η οποία ακτινοβολεί γύρω εις μίαν συνεχή απορροήν και μας μεταδίδεται χωρίς να το εννοήσωμεν […] Ευρίσκεται εις τας Αθήνας και αισθανόμεθα ήδη ότι εγίναμεν ισχυρότεροι, ενεργητικώτεροι, εφωδιασμένοι με περισσοτέραν εμπιστοσύνην προς τον εαυτόν μας. Το περίεργον δε είναι ότι ο ίδιος, παρ’ όλην την μαγνητικήν αυτήν διάχυσιν, δεν υφίσταται καμμίαν απώλειαν και διατηρεί αμείωτον το πλούσιον μαγνητικόν του ρευστόν. Και έτσι μόνον εξηγείται πως ο άνθρωπος αυτός επί μίαν σειράν ετών εγαλβάνισεν ένα λαόν, τον οποίον αφύπνισεν από την νάρκην του, ενεψύχωσε ένα στρατόν, τον οποίον ωδήγησεν εις την νίκην, εξήσκησε την έλξιν του επί του κόσμου ολοκλήρου και τον έκαμε να στρέψη τα βλέμματά του έκθαμβα και θαυμαστικά προς την μικράν και περιφρονημένην Ελλάδα» (απόσπασμα από το τέταρτο κείμενο με τίτλο «Το Μυστικόν του Βενιζέλου», μιας συλλογής επτά χρονογραφημάτων του, αφιερωμένων στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
iii. «Διότι του οφείλομεν κάτι περισσότερον από την μεγάλην Ελλάδα, που μας παρέδωκε. Του οφείλομεν την πίστιν προς την Ελλάδα και προς τα πεπρωμένα της. Την πίστιν, που είχεν αποθάνει μέσα μας και την οποίαν ανέστησεν ο μέγας αυτός εμψυχωτής».
iv. «Και, μίαν στιγμήν, ένας απίθανος Προφήτης ενεφανίσθη προ αυτής και επέθεσε την παλάμην του επί μετώπου της. Και της είπεν: Υγιής γέγονας. Έγειραι. Άρον τον κράββατόν σου και περιπάτει. Και ηγέρθη και επεριπάτησε. Και ο απίθανος αυτός Προφήτης ήτο ο Ελευθέριος Βενιζέλος» (αποσπάσματα από άρθρο του για το θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, με τίτλο «Το μέγα χρέος», εφημ. «Εστία», 19 Μαρτίου 1936).
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ, μυθιστοριογράφος, δημοσιογράφος και συγγραφέας θεατρικών έργων
Αθήναι 13 Απριλ. 1916
38 Ευριπίδου
Σεβαστέ μου κύριε Πρόεδρε,
Το γράμμα σας μ’ έκαμε αληθινά ευτυχισμένο. Σαν ένα δίπλωμα για μένα, θα μου επιτρέψετε να το βάλω στην καλύτερή μου κορνίζα, μπροστά στο καινούργιο βιβλίο, που θα τυπώσω αργότερα – την Τιμή του αδελφού – στις δύο πρώτες σελίδες, έτσι καθώς είναι γραμμένο με το χέρι σας, πανομοιότυπο. Το Πανελλήνιο πρέπει να μάθη πόσο αληθινά ενδιαφέρεται ο αρχηγός του για την ευγενικώτερη εθνική εκδήλωσι, που είναι η Τέχνη και η Φιλολογία, για να ενδιαφέρεται κι αυτό περισσότερο.
Με τις θερμότερες ευχαριστίες μου,
αφωσιωμένος
Γ. Ξενόπουλος
(επιστολή του προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, με ημερομηνία 13 Απριλίου 1916).
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΟΥΡΗΣ, σατυρικός ποιητής
[………………………………………………………….]
«Καλώς ήλθες, καλώς ήλθες, πολυδόξαστε Λευτέρη,
για να λείψουν τόσες πίκρες, για να λείψουν γρουσουζιές…
Καλώς ήλθες, καλώς ήλθες· κι έλα σήκωσε το χέρι,
για να δώσης, όπου πρέπει κι όπως πρέπει, καρπαζιές…»
[…………………………………………………………]
«Καλώς ήλθες δοξασμένος,
όμως δόξα σου μεγάλη
είναι τούτη, που το Γένος
λαχταρά για δόξα πάλι».
(απόσπασμα από το ποίημά του με τίτλο «Με κοντύλι φλογερό / λίγοι στίχοι στο φτερό»,
με το οποίο χαιρετίζει την επάνοδο του Πρωθυπουργού Βενιζέλου από την Ευρώπη, τον Δεκέμβριο του 1917).
ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΜΑΛΑΚΑΣΗΣ, ποιητής, πεζογράφος και μεταφραστής
«Πάρε φως αναστάσιμον, ω Γένος!
Το σκόρπισεν Εκείνος, και Προφήτης
και μάρτυρας μαζί θεοπνευσμένος,
-Αετός αιθεροβάμονας της Κρήτης,
αλλά και περιστέρι της Ιδέας-
στον ουρανό της Πύλης της Ωραίας!»
(ποίημα με τίτλο «Ελλάδας Ανάσταση», αφιερωμένο στον Ελευθέριο Βενιζέλο, Οκτώβριος 1918).
«Ναός σου πρέπει Εσέ αυστηρός με δωρικές κολώνες,
που πάνω στη μετώπη του βαθιά να σκαλιστή
για τους μελλούμενους καιρούς και τους πολλούς αιώνες:
-Ελευθερίω των Ελευτερωτή».
(ποίημα με τη μορφή αναθηματικού επιγράμματος, αφιερωμένο στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΡΟΣΙΝΗΣ, ποιητής, πεζογράφος και δημοσιογράφος
«Ο διχασμός Βασιλέως Κωνσταντίνου και Βενιζέλου μ’ έκανε αντιβασιλικό. Τη βασιλική πολιτική την έκρινα αντεθνική κ’ εξευτελιστική για την Ελλάδα […]. Το επαναστατικό Ξεκίνημα του Βενιζέλου για την Κρήτη κι από ’κει για τη Θεσσαλονίκη χαιρέτισα μ’ ένα […] σονέττο, που ούτε ο ίδιος δεν έμαθε ίσως πως γράφτηκε γι’ αυτόν:
Των δειλιασμένων ψυχών κράχτη σε είδα!
Σήμαντρο δόξας, σκουριασμένο απ’ τον καιρό,
χτύπησες με το χέρι την ασπίδα
κι άναψες τη σβησμένη φλόγα στο Ιερό.
Τινάχτηκε απ’ το κάλεσμά σου το φτερό
της Νίκης· -Γυμνή πρόβαλε η λεπίδα
Σπαθιών-. Κι ακούστηκε από νέων ηρώων χορό
των Περσομάχων ο ύμνος· «Ω Πατρίδα!»
Μακριά από μια στεριά αποκοιμισμένη
προς κάποια ανατολή, που σε προσμένει,
τα κύματα άφοβα πατώντας ξεκινάς…
Την ώρα εκείνη απ’ την κορφή του Κάστρου
κάτι έφεξε το δρόμο σου. Ήτον άστρου
φως ή το δόρυ ξάστραψε της Αθηνάς;»
(στο έργο του «Σκόρπια φύλλα της ζωής μου», αναφέρεται στην περίοδο του πολιτικού Διχασμού της Ελλάδας και αποκαλύπτει ότι ένα ποίημά του από τη συλλογή «Πύρινη Ρομφαία – Αλκυονίδες: 1912-1921», το έγραψε για τον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΗΣ ΠΡΟΒΕΛΕΓΓΙΟΣ, πολιτικός, ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
«Ελευθέριον Βενιζέλον. Χανιά.
Κορύφωμα της πανδήμου απονεμηθείσης μοι τιμής είναι το θερμόν τηλεγράφημα Υμών, του μεγάλου τέκνου της πατρίδος προς τον παλαίμαχον ποιητήν. Το εδέχθην αρρήτως συγκινημένος. Με ευγνωμοσύνην κι αγάπη και πίστιν Προβελέγγιος, Ακαδημαϊκός» (τηλεγράφημα που έστειλε στον Ελευθέριο Βενιζέλο, όταν ο τελευταίος τον συνεχάρη για το διορισμό του ως τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών).
ΤΕΛΛΟΣ ΑΓΡΑΣ, ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής και κριτικός λογοτεχνίας
«Θαυμάζω, αγαπώ, λατρεύω τον Βενιζέλο – τόσο, όσον ολίγοι κι από τους γηγενείς κι από τους πρόσφυγες» (απόσπασμα από επιστολή του στις 9 Φεβρουαρίου 1936 προς την λογοτέχνη Τατιάνα Σταύρους), γραμμένη ως απάντηση σε σχόλιό της για δημοσιευμένη κριτική του).
ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ, λογοτέχνης, πεζογράφος της Γενιάς του ’30, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών
«- Και τώρα,- ξακοιλούθησε ο Βενιζέλος, με ραγισμένη φωνή τούτη τη φορά,- δώστε μου την ευκή σας και πέστε μου καλή δύναμη, εκεί που μ’ έρριξε και μένα η μοίρα μου! […] Στην ευκή του Θεού και τη δική μας! Ο Θεός να σου δίνει δύναμη! Του ευχηθήκαν οι σύντροφοί του, σκουπίζοντας τα μάτια τους. […] Ο Βενιζέλος σηκώθηκε από το τραπέζι έρριξε μια γοργή ματιά κι’ αποχαιρέτησε τον τόπο, και πήρε το δρομάκο πούβγανε όξω απ’ το περβόλι. Ο λαός που χε τρέξει μελίσσι να τον δει ύστερη φορά, του άνοιγε πέρασμα ανάμεσα στα δέντρα και τονε φήμιζε σειώντας τα μαντήλια. Αυτός χαιρετούσε δεξά-ζερβά, με το χαμόγελο στα χείλη, και το γοργό του πάτημα έκανε να τρίζει το λιανοχάλικο κάτω από τα πόδια του. Οι παλιοί του σύντροφοι, οι συνανάθροφοι κι’ οι φίλοι του είχανε τον πόθο να του ανοίξουν τις γκάλες τους για να του πουν το κατευόδιο, μα πάλι νιώθαν ένα κοντοκράτημα. Αυτός ο δαίμονας, που εδώ και τόσους χρόνους έκανε το έθνος να κουβεντιάζει το όνομά του, τους έδινε, καθώς περνούσε, ένα μούδιασμα, θαρρείς τονε βλέπαν πρώτη τους φορά, ή πρώτη τους φορά τον καταλάβαιναν ποιος ήταν» (απόσπασμα από την αναχώρηση του Ελευθερίου Βενιζέλου από τα Χανιά για την Αθήνα το 1910, από το έργο του «Ο Κρητικός, η πολιτεία. Μυθιστορία»).
ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΖΙΝΗΣ, νομομαθής, πολιτικός και ιστορικός
«Εις τον Ελευθέριον Βενιζέλον έλαχεν άλλη μοίρα. Το μοναδικώς δημιουργικόν έργον του κατά την πρώτην περίοδον της διακυβερνήσεως της χώρας υπ’ αυτού, αναμφισβητήτως αρκετόν δια να τον τοποθετήση αμέσως εις την πρώτην κατηγορίαν των Ελλήνων πολιτικών, επεσκιάσθη από το άλλον του έργον. Μέχρι της εμφανίσεως του Ελευθερίου Βενιζέλου με την εξαίρεσιν του μεγάλου προς τα πρόσωπα σεβασμού είτε επρόκειτο περί του Καποδιστρίου είτε επρόκειτο περί του Τρικούπη, η Ελλάς ήτο ένα είδος πτωχού συγγενούς, δια την οποίαν έπρεπε εκάστοτε οι Μεγάλοι να φροντίζουν, πάντοτε βεβαίως με το αζημίωτόν τους. Παρά δε την άνθισιν του φιλελληνισμού, χάρις εις την μοναδικήν πολιτιστικήν της ιστορίαν, χάρις εις τα απίθανα ηρωικά της επιτεύγματα και τα ολοκαυτώματά της, τα οποία εγνώριζε να συνεχίζη, χάρις ακόμη και εις την ωραιότητα του τοπίου και την ευγένειαν των πολιτών της, ήτο ακόμη συνηθέστατα δι’ όλους ο κακός μπελάς. Από της εμφανίσεως όμως του Ελευθερίου Βενιζέλου η εικών μεταβάλλεται. Ηνωμένον το Έθνος εκπλήσσει με την θαυματουργόν εξόρμησίν του κατά τους Βαλκανικούς πολέμους. Αποτέλεσμα: Αναγκάζει τους Μεγάλους, τους μέχρι τότε απλώς συμπαθείς προστάτας και θαυμαστάς του παρελθόντος, να συναγωνίζωνται με ευθέα και συνήθως όχι ευθέα μέσα ποιος πλέον θα την αποκτήση. Η Ελλάς ευρίσκει την θέσιν της εις την πολυτάραχον αυτήν γωνίαν της γης, όπου συνδέονται τρεις Ήπειροι και εγεννήθησαν τόσοι πολιτισμοί και τόσαι θρησκείαι. Άλλαζεν η σελίς της ιστορίας δια την Ελλάδα. Αλλά, η κακή μοίρα την συνώδευε και πάλιν. Τον Καποδίστριαν τον εδολοφόνησαν. Ο Χαρίλαος Τρικούπης εγεννήθη εις ανώριμον εποχήν και την εμφάνισιν του Βενιζέλου μετά την εθνικήν ένωσιν ηκολούθησε ο καταστρεπτικός διχασμός. Αλλά και παρά τούτο είναι αναμφισβήτητον γεγονός ότι από του 1909 η ιστορία της Ελλάδος διαφέρει από την ιστορίαν την προ του 1909. Και είναι πάντως γεγονός ότι μετά το 1909 εις την διεθνή οικογένειαν άλλος είναι ο ελληνικός ρόλος. Η συμβολή εις αυτό του Ελευθερίου Βενιζέλου, δια τον οποίον από τούδε σχεδόν χωρίς διακοπήν επί μίαν περίπου γενεάν θα ασχολούνται αι σελίδες της ελληνικής ιστορίας, υπήρξεν αποφασιστική και πρωταρχική» (απόσπασμα από το έργο του «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας και Συγχρόνου Ελλάδος», τόμος Β΄).
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΑΛΕΤΑΣ , φιλόλογος, ερευνητής της νέας ελληνικής λογοτεχνίας
Γ. Βαλέτα, «Ο επιστημολόγος Γ. Γαρδίκας Π. Ε. Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών» – Αθήνα 1934.
Στο δημιουργό του νέου Ελληνικού Πολιτισμού και συντελεστή και πρόμαχο της πνευματικής μας αναγεννήσεως με βαθύτατο σεβασμό και άπειρη αφοσίωση αφιερώνεται
Γ. Βαλέτας (χειρόγραφη αφιέρωση πάνω σε βιβλίο του που πρόσφερε στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΜΑΝΩΛΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ, γλωσσολόγος
Μ. Τριανταφυλλίδη, «Η Γλώσσα μας στα Σχολεία της Μακεδονίας» –
Αθήναι 1916.
Στην αυτού Εξοχότητα τον Ελευθέριο Βενιζέλο
Με βαθύτατη τιμή, Μ. Τρ.
(χειρόγραφη αφιέρωση πάνω σε βιβλίο του που πρόσφερε στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΣΩΤΗΡΗΣ ΣΚΙΠΗΣ, ποιητής και ακαδημαϊκός
Σωτήρης Σκίπης, «Εθνικόν Αριστείον Γαλάζια Μεσημέρια» –
Εν Παρισίοις 1927.
Του αθάνατου Ελευθερίου Βενιζέλου μ’ αγάπη και θαυμασμό
Σ. Σκίπης
(χειρόγραφη αφιέρωση πάνω σε βιβλίο του, που πρόσφερε στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Φ. ΣΚΟΚΟΣ, λόγιος, δημοσιογράφος και σατυρικός ποιητής
i. Κωνστ. Φ. Σκόκου, «Εθνικόν Ημερολόγιον», εν Αθήναις 1914
Ελευθερίω Βενιζέλω τω πρώτω πολίτη της Νέας Ελλάδος ελάχιστον δείγμα σεβασμού και αφοσιώσεως, Κ. Φ. Σκόκος.
ii. Κων. Φ. Σκόκου, «Επιγράμματα Παλαιά και Νεώτερα (1886-1920 και 1921-1927)» – Εν Αθήναις 1927
Ελευθερίω Βενιζέλω Τω υπερόχω Πολίτη και δημιουργώ της νέας Ελλάδος ελάχιστον φόρον θαυμασμού και αγάπης, Αθήναι 2-5-27, Κ. Φ. Σκόκος
(χειρόγραφη αφιέρωση πάνω σε δύο βιβλία του, που πρόσφερε στον Ελευθέριο Βενιζέλο).
ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΥΡΙΒΗΛΗΣ, πεζογράφος της Γενιάς του ’30
«Μα να όμως, που έρχεται και η Ανάσταση… Τα εκατό χρόνια του… Όλοι τώρα, και όσοι τον πιστέψανε και είτανε μαθητές του, και όλοι εκείνοι που ρίχνανε στ’ ανάθεμα το όνομά του, γονατιστοί σήμερα με δάκρυα ευλάβειας στα μάτια, στέκουν με θαυμασμό μπροστά στη μνήμη του, με σεβασμό τον σκέφτονται και ψιθυρίζουν με ιερό δέος το όνομά του. Κι’ ο Βενιζέλος ανασταίνεται, το έργο του δικαιώνεται, φαντάζει σε όλους πια, σαν ο Μεγάλος και ο βαθυστόχαστος· ο Κυβερνήτης, που οδήγησε το καράβι της Ελλάδας, στο μεγάλο λιμάνι της δόξας· ο Προφήτης, που οραματίζεται και πραγματοποιεί μαζί, την Μεγάλη Πατρίδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών!…» (απόσπασμα από κείμενο του 1964).
ΣΟΦΙΑ ΣΠΑΝΟΥΔΗ, μουσικός, δημοσιογράφος, μουσικοκριτικός και λογία
«Δοξασμένα οράματα μόνο αναπολούμε σήμερα στου θανάτου του την ημέρα. Για τους μεγάλους άνδρες της ιστορίας κι’ ο θάνατος είνε μία δόξα. Γιγαντώνει τη μορφή τους και πτοεί με το μεγαλείο τους τις ταπεινές ψυχές. Είνε η μεγάλη σφραγίδα. Από την ημέρα παρομοίων δοξασμένων θανάτων η προοπτική του χρόνου πετρώνει το μεγαλείο τους μέσα στην παγκόσμια ιστορία και στην παγκόσμια συνείδησι. Μέσα στην εθνική μας συνείδησι ο Βενιζέλος έφθασε στην περιωπή ενός συμβόλου, μιας ιδέας. Πόσα βιβλία γράφηκαν και θα γραφούν για τον άνθρωπον αυτόν του Ελληνικού αιώνος…
Για τον Βάγνερ έχουν γραφή τρεις χιλιάδες τόμοι, στους οποίους η Κόζα Βάγνερ προσέθεσε και τον τρεισχιλιοστόν πρώτον ένα λεξικό μέσα στο οποίον περιέλαβε όλες τις βρισιές που οι εχθροί του μεγάλου συζύγου της εξετόξευαν εναντίον του. Για να τον δοξάση ακόμα περισσότερο. Για την Ιστορία.
Δεν μπορεί να προβλέψη κανείς πόσοι τόμοι θα γραφούν ακόμη για τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Μα το λεξικό των Ελληνικών ύβρεων που τον εδόξασαν χωρίς να τον σπιλώσουν είνε πλέον προ πολλού συμπληρωμένο. Από την εποχή του Αριστείδου και του Κίμωνος με ύβρεις αρχίζει να γράφεται η ιστορία των μεγάλων ανδρών της Ελλάδος… Για να καταλήξη στους Παραλλήλους βίους του Πλουτάρχου –στο ύψιστο αποκρυστάλλωμα των μορφών των ηθικών ηρώων της ψυχής και του πνεύματος, εμπρός στους οποίους γονατίζουν με σεβασμό όλες οι επερχόμενες γενεές» (απόσπασμα από άρθρο της για τον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, με τίτλο «Ημέρες δόξης – Πως τον είδαμε», εφημ. «Αθηναϊκά Νέα», 19 Μαρτίου 1936).
ΠΩΛ ΝΟΡ (ψευδώνυμο του Νίκου Νικολαΐδη), επιθεωρησιογράφος, δημοσιογράφος, ποιητής, συγγραφέας και εκδότης
«Θάνε τραχύς ο ανήφορος γεμάτος απ’
αγκάθια
στο χτένι πάμπολλες φορές όλο θα
φθάνη ο κόμπος.
Πολλές φορές το διάβα του θα φράξουν
τα πάθια
προτού να βρη το δρόμο του προς το
κεφάλι ο θρόμβος.
Άειντε λοιπόν. Εν βήμα εμπρός,
όποιον βαστά η καρδιά του
να πάρη αυτό το παρελθόν και να το
κάμη μέλλον
με όλα του τα ελαττώματα και την
παλληκαριά του
Ο Βενιζέλος πέθανε! Ζητούμεν
Βενιζέλον!»
(απόσπασμα από σατυρικό ποίημά του για το θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, με τίτλο «Και τώρα;», εφημ. «Βραδυνή», 19 Μαρτίου 1936).
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΨΑΘΑΣ, δημοσιογράφος, χρονογράφος, ευθυμογράφος και θεατρικός συγγραφέας
«Ο Βενιζέλος νεκρός!
Κλάψε ανεμόδαρτη προσφυγική καλύβα. Κλάψτε βασανισμένοι συνοικισμοί του Βύρωνος, της Καισαριανής, της Ιωνίας… Ανοίξτε τα θερμά σας φυλλοκάρδια δυστυχισμένοι γέροι και γρηούλες, παλληκάρια και κοριτσόπουλα της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Θράκης, όπου υψώθηκε κι’ εφώτισε ο ήλιος της μεγάλης μορφής, η ζωογόνα πνοή του γελαστού ελληνικού ουρανού που εσκέπασε το σύννεφο του θανάτου.
Ο Βενιζέλος νεκρός!
Όσα δάκρυα κι’ αν χύσωμε επάνω στο φέρετρο του ασύγκριτου ανθρώπου, του μεγαλυτέρου Έλληνος δεν θα είνε αρκετά για τον θάνατο του αθανάτου οδηγού» (απόσπασμα από άρθρο του για το θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, με τίτλο «Εκείνοι που τον ελάτρεψαν – Ο πόνος των προσφύγων – Για τον Μεγάλο που έφυγε…», εφημ. «Αθηναϊκά Νέα», 19 Μαρτίου 1936).
ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΕΤΣΑΛΗΣ – ΔΙΟΜΗΔΗΣ, πεζογράφος και θεατρικός συγγραφέας
«Κοντολογίς, ο Βενιζέλος υπήρξε ένα από κείνα τα φαινόμενα, που παρουσιάζονται αραιά και που στην πορεία των εθνών. Αποτελούν την συνισταμένη όλων των δυνατοτήτων αυτός λαού, των θετικών και των αρνητικών, που αφού σήκωσαν αλλεπάλληλα κύματα λατρευτικού ενθουσιασμού και σχεδόν θρησκευτικής μισαλλοδοξίας ανάμεσα αυτός συγχρόνους των, έγραψαν ιστορία, έγραψαν αυτός από αυτός λαμπρότερες σελίδες αυτός ιστορικής πορείας του έθνους των. Ο Βενιζέλος ορθώθηκε σαν αυτός Έλληνας ηγέτης με παγκόσμια ακτινοβολία, την ώρα που μεσουρανούσαν προσωπικότητες πρώτου μεγέθους, αυτός ο Ουΐλσων, ο Κλεμανσώ και ο Λόυδ-Τζωρτζ. Αυτός ο Βενιζέλος θα μείνει, πρέπει να μείνει χαραγμένος στη μνήμη των Ελλήνων» (απόσπασμα από κείμενό του με τίτλο «Ο Βενιζέλος σήμερα καθώς μπαίνει στην ιστορία», 1976).
ΚΩΣΤΑΣ Ε. ΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΣ, συγγραφέας και εκδότης
«Έφτιαξε απ’ την καθημερινή ζωή των Ελλήνων, από ταπεινό και φτωχό υλικό, ένα μέγιστο εθνικό ιδεώδες και αποσφράγισε στις καρδιές και στο νου τους τις αρχαίες πηγές της μεγαλοσύνης, της κοινότητας και της πρωταρχίας του Έθνους μπροστά στο άτομο. […]
Πήρε το λαό απ’ το χώμα και τον ύψωσε. Αυτό είναι όχι μόνο πράξη πολιτική αλλά και πράξη εθνική μεγάλου βεληνεκούς, είναι και πράξη πολιτιστική γιατί όταν ένας λαός ελευθερώνεται απ’ το εγώ του, γεννάει πολιτισμό. Η Γενιά του ’30 στα γράμματά μας και στις Καλές Τέχνες είναι του Βενιζέλου γέννημα, με τις δικές του δόξες και με τις δικές του οδύνες μάς διασώθηκε. Ο Βενιζέλος μ ν η μ ε ί ω σ ε μια περίοδο της Ιστορίας μας, τη δική του, τη σφράγισε και τη δικαίωσε με τον τρόπο του. […]
Αν ο Βενιζέλος δεν είχε υπερβεί την περιοχή του συνειδητού και τίμιου πολιτικού που είναι ο τοποτηρητής και ο διαχειριστής των εθνικών συμφερόντων και δεν είχε σταθεί οδηγός κι εμψυχωτής του έθνους, εκφραστής της ιστορικής του μοίρας, δεν θα είχε στοιχειώσει τη ζωή μας. Δεν αρκούν για να υψώσουν την Ιστορία μας οι καλοί διαχειριστές. Χρειάζονται οι εμπνευσμένοι διαχειριστές, οι οδηγοί με τα μεγάλα ιδανικά που να μπορούν να τα κάνουν να εισχωρήσουν μέσα στο αίμα του λαού. Ο Βενιζέλος μπόρεσε. Κι έτσι, χωρίς προπαγάνδα, με τρόπο ελεύθερο, φυσιολογικό θα έλεγε, σφράγισε τη ζωή των Ελλήνων, ακόμη και των παιδιών που αντίκρυσαν σε κάποιες στιγμές στο πρόσωπό του, τη μορφή την ακέρια της πατρίδας τους» (αποσπάσματα από κείμενό του με τίτλο «Ελευθέριος Βενιζέλος – Ή η ανάγκη των μεγάλων ιδανικών»).
ΑΛΕΞΗΣ ΜΙΝΩΤΗΣ, δραματικός ηθοποιός και σκηνοθέτης
«Υπήρξε μια ειδωλολατρεία στην Κρήτη για το Βενιζέλο και η ειδωλολατρεία αυτή έφτασε σε καταληψία όταν οι Κρήτες άρχισαν να βάζουν τη φωτογραφία του στα εικονίσματα. Αυτή την ειδωλολατρεία την αποδίνω σ’ ένα είδος αντίστασης του νησιού όταν γινόταν κάποια προσβολή εναντίον του Βενιζέλου, που όταν κλήθηκε να γίνει πρωθυπουργός της Ελλάδος η αντιπολίτευση τόλμησε πολλά πράγματα για να τον μειώσει, ακόμη και ν’ αμφισβητήσει την ελληνική του υπηκοότητα. Η προσβολή αυτή ήταν μια προσβολή για ολόκληρη τη βενιζελική Κρήτη γιατί ο Βενιζέλος είχε γίνει το σύμβολο ολόκληρου του νησιού. Κυριάρχησε ολόκληρου του πληθυσμού και δεν έμειναν παρά ελάχιστα αντιβενιζελικά στοιχεία, κατάλοιπα της περιόδου της αρμοστείας του Γεωργίου. Τα κυριότερα στοιχεία του χαρακτήρα του που τα συνήγαγα λόγω της εμπειρίας μου ως καλλιτέχνης αλλά και από αφηγήσεις άλλων, ήταν το πείσμα, η επιμονή, η υπομονή αλλά και η θυσία της δημοτικότητάς του όταν επρόκειτο να υπηρετήσει την αλήθεια». […].
«Ο Βενιζέλος, όπως μπορούμε να πούμε για όλους τους ανθρώπους ανώτερης πνευματικότητας, αγαπούσε τη δικαιοσύνη και γι’ αυτήν θυσίαζε και τα πολιτικά και τα κομματικά και τα προσωπικά του συμφέροντα» (αποσπάσματα από κείμενό του με τίτλο «Για τον Βενιζέλο»).
ΑΝΔΡΕΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ, ποιητής, πεζογράφος και ψυχαναλυτής
«[…] Παρ’ όλα αυτά δεν έπαυσα να θαυμάζω τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ακόμη και όταν, μετά μιαν περίοδον εντόνου προσηλώσεώς μου εις τον Τολστοϊσμόν εστράφην, αργότερα, προς τας σοσιαλιστικάς θεωρίας, που με εκράτησαν επί ένα αρκετά μεγάλο διάστημα υπό την γοητείαν των διεθνιστικών και αταξικών ιδεωδών των. Και τότε ακόμη δεν ελησμόνησα τον Βενιζέλο και την Φιλελευθέρα καταγωγή μου ούτε υπέκυψα ποτέ εις αποπείρας προσηλυτισμού μου εις αντιδραστικάς ή ανελευθέρας ιδέας. Βρήκα ένα τρόπο προσωπικό να προχωρήσω, εξελισσόμενος ιδεολογικώς και φυσιολογικώς, πολύ φυσικά νομίζω, προς νέους προσανατολισμούς, μη δυνάμενος εξ ιδιοσυγκρασίας να παραδεχθώ καμίαν πνευματικήν στασιμότητα, αδράνεια και αποτελμάτωσιν ή τα ποικίλα αντιδραστικά τερτίπια ή μασκαρέματα, και τούτο χωρίς να δέχομαι καμμίαν κομματική υποδούλωσιν ή οιονδήποτε άλλον ιδεολογικόν, κοινωνικόν ή ηθικόν κομφορμισμόν. Έτσι, έφθασα εις το σημείο εις το οποίον ευρίσκομαι σήμερα (1969) μη δεχόμενος ποτέ κανένα παζάρευμα καθώς και καμίαν επιταγήν, που να απάδη ή να συγκρούεται με τας ιδέας μου. Εάν, όμως, έπαυσα προ πολλού να είμαι κομματικώς φιλελεύθερος, ουδέποτε έπαυσα να είμαι συναισθηματικώς βενιζελικός – τουτέστιν άνθρωπος που δεν λησμονεί τι οφείλει η Ελλάς και, κατά συνέπειαν, εις έκαστος εξ ημών των Ελλήνων ατομικώς εις τον άνδρα αυτόν, που, κατά την γνώμην μου, χωρίς την παραμικράν υπερβολήν, είναι ισάξιος του Περικλέους, μεγαλοφυής πολιτικός, αληθινός εθνάρχης και μέγας ταγός
[…] Ναι. Ο Βενιζελισμός, που ποτέ δεν υπήρξε δι’ εμέ τέρμα, αλλά, πάντοτε, φωτεινή και ευοίωνη αφετηρία, είναι αναμφισβητήτως η χρυσή κολυμβήθρα εις την οποίαν ανεβαπτίσθη και απέκτησε νέα πτερά, νέα ορμήν, νέα συνείδησιν και νέες δυνατότητες (ασχέτως παντός διαφορετικού, εν τω μέλλοντι, προσωπικού ιδεολογικού προσανατολισμού) το γένος των Ελλήνων» (απόσπασμα από κείμενό του με τίτλο «…Βενιζέλος», Κηφισιά, 25/3/1969: ανέκδοτα κείμενα, περιοδικό «Πρόσωπα 21ος αιώνας», εφημ. «Τα Νέα», 27/5/2000).
ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ, φιλόσοφος, συγγραφέας και στοχαστής
«Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, γενάρχης πεπρωμένων. Η πιο χαρακτηριστική φυσιογνωμία, δηλαδή το προϊόν της επαναστάσεως του Γουδί, το 1909, και το ρεύμα εκείνο το πολιτικό, το οποίο προσπάθησε ή έθεσε με όρους πολιτικά εφικτούς, το ζήτημα του εκσυγχρονισμού της κοινωνίας μας. Από εκεί και πέρα δεν έχουμε διαφοροποιήσεις ουσιαστικές από αυτό που έθεσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος και από αυτό στο οποίο αντιπαρατάχθηκε. Υπό την έννοια αυτή ο γενάρχης του πολιτικού μας πεπρωμένου είναι ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ανεξαρτήτως του ότι υπήρξαν αξιόλογοι μετά πολιτικοί, με σοβαρές οπτικές. Αλλά το κρίσιμο σημείο αναφοράς είναι ο Ελευθέριος Βενιζέλος» (αναφορά στον Ελευθέριο Βενιζέλο κατά τη συνέντευξή του στην εκπομπή «Στα άκρα» με τη Βίκυ Φλέσσα, στη ΝΕΤ, 10 Φεβρουαρίου 2012).