28 Ιούν Ο Επαναστάτης
Μία από τις πιο θεμελιώδεις πολιτικές αξίες στις οποίες πίστευε ο Βενιζέλος ήταν η λειτουργία κράτους δικαίου με τη δημιουργία σύγχρονων ισχυρών και δημοκρατικών θεσμών. Είχε την ικανότητα να επιβάλλει τις απόψεις του με τη δύναμη του λόγου στο πλαίσιο της λειτουργίας των θεσμών αυτών. Δεν δίσταζε, όμως, όταν πίστευε ότι διακυβευόταν το συμφέρον του τόπου, να καταφύγει σε δυναμική ρήξη με τους θεσμούς αυτούς και σε δυναμικές ενέργειες που οδήγησαν σε επαναστατική σύγκρουση με την πολιτεία τόσο στην Κρήτη όσο και στην Ελλάδα. Και όταν έπαιρνε μια τέτοια απόφαση, προσδιόριζε πάντα ένα στόχο εφικτό και επέμενε σε αυτόν χωρίς συμβιβασμούς, όσο οδυνηρές και αν ήσαν οι συνέπειες, μέχρι να επιτύχει το αποτέλεσμα εκείνο που θα δικαίωνε την επιλογή του.
Η πρώτη του ουσιαστική συμμετοχή σε μία ένοπλη επαναστατική σύγκρουση με τις αρχές σημειώθηκε κατά την Κρητική Επανάσταση του 1897. Η επανάσταση αυτή, η τελευταία μιας σειράς αιματηρών επαναστάσεων κατά της Οθωμανικής εξουσίας σ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, στόχο είχε την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Τα γεγονότα, που διαδραματίστηκαν στις αρχές του 1897 (σφαγές και πυρπόληση των Χανίων, ανάλογα γεγονότα στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο) οδήγησαν τον Ελευθέριο Βενιζέλο μαζί με άλλους επαναστάτες στο Ακρωτήρι Χανίων. Η σύγκρουση, που προκλήθηκε μεταξύ των τελευταίων και των τουρκικών δυνάμεων υποχρέωσε τις Προστάτιδες Δυνάμεις να παρέμβουν μεταξύ των δύο αντιπάλων και να βομβαρδίσουν το στρατόπεδο των επαναστατών στο Ακρωτήρι. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης αναδείχθηκαν οι διπλωματικές αρετές του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος σταδιακά εξελίχθηκε σε ηγέτη της. Η επανάσταση αυτή και η παρέμβαση των Δυνάμεων κατέληξαν στην εγκαθίδρυση καθεστώτος αυτονομίας στην Κρήτη.
Στο νέο καθεστώς που διαμορφώθηκε στην Κρήτη το 1898, την Κρητική Πολιτεία, με ηγεμόνα τον πρίγκιπα Γεώργιο, γιό του Βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιου Α΄, ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανέλαβε το αξίωμα του Συμβούλου επί της Δικαιοσύνης. Οι φιλελεύθερες αρχές του και η διαφωνία του με τον Γεώργιο για ζητήματα χειρισμών σχετικά με το διεθνές μέλλον του νησιού τον έφεραν σε σύγκρουση με τον απολυταρχικό πρίγκιπα, ο οποίος τον απέλυσε το Μάρτιο του 1901. Μην έχοντας θεσμικό τρόπο να εκφράσει τις αντιπολιτευτικές του απόψεις, το Μάρτιο του 1905 κατέφυγε σε επανάσταση στο Θέρισο, ένα μικρό ορεινό χωριό σε δύσβατη περιοχή της δυτικής Κρήτης. Η στάση του και το διεθνές ενδιαφέρον που προκάλεσε οδήγησαν τις Προστάτιδες δυνάμεις να αντικαταστήσουν τον πρίγκιπα Γεώργιο με νέο αρμοστή τον επιφανή Έλληνα πολιτικό Αλέξανδρο Ζαΐμη. Το νέο καθεστώς υιοθέτησε νέο φιλελεύθερο σύνταγμα και οδήγησε το νησί μέσα από πολλές ακόμη περιπέτειες στην ένωση με την Ελλάδα.
Δέκα χρόνια αργότερα, το 1915, ως πρωθυπουργός της Ελλάδας στην κρίσιμη περίοδο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Βενιζέλος συγκρούσθηκε με τον Βασιλιά Κωνσταντίνο για τις επιλογές της εξωτερικής πολιτικής και για το ρόλο του θρόνου στο πλαίσιο των θεσμών. Ο Βενιζέλος υποστήριζε ότι η Ελλάδα έπρεπε να συστρατευθεί με τις δυνάμεις της Αντάντ στον πόλεμο και να επιτύχει τους καλύτερους δυνατούς όρους για την ένταξή της στο στρατόπεδο αυτό. Ο Κωνσταντίνος, δέσμιος των συγγενικών του σχέσεων με τον αυτοκράτορα της Γερμανίας Γουλιέλμο Β΄ και των επιρροών του Γενικού του Επιτελείου, επέμενε στη διατήρηση μιας αμφιλεγόμενης ουδετερότητας κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η διαφωνία αυτή έγινε το κύριο σημείο αντιπαράθεσης του κόμματος των Φιλελευθέρων και των παλαιών κομμάτων που υποστήριζαν τον Κωνσταντίνο και δεν λύθηκε ούτε με προσφυγή σε εκλογές, αφού παρά την επικράτηση του Βενιζέλου ο Κωνσταντίνος επέμενε να επιβάλει τη θέλησή του. Το Σεπτέμβριο του 1915 ο Βενιζέλος παραιτήθηκε από την κυβέρνηση κι ένα χρόνο αργότερα, όταν είδε ότι η πολιτική των φιλοβασιλικών κυβερνήσεων οδηγούσε σε καταστροφή, κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη όπου συγκρότησε Προσωρινή Κυβέρνηση, και κήρυξε την είσοδο της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Η Ελλάδα είχε πλέον δύο κυβερνήσεις και δύο διαμετρικά αντίθετες πολιτικές. Η επιρροή της Προσωρινής Κυβέρνησης εκτεινόταν στη Βόρεια Ελλάδα μέχρι τα Τέμπη και περιλάμβανε την Κρήτη και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, συντηρήθηκε δε χάρη στη στρατιωτική υποστήριξη του αγγλογαλλικού εκστρατευτικού σώματος που έδρευε στη Θεσσαλονίκη και χάρη στην οικονομική ενίσχυση των Συμμάχων. Τον Ιούνιο του 1917, με τη βοήθεια γαλλικών και αγγλικών δυνάμεων, ο Βενιζέλος εξανάγκασε τον Κωνσταντίνο σε παραίτηση και η χώρα ενωμένη μπήκε στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ τον Ιούλιο του 1917, για να λάβει μέρος στις τελευταίες στρατιωτικές επιχειρήσεις του Μακεδονικού μετώπου το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1918. Η τελική επικράτηση των δυνάμεων της Αντάντ και η συμμετοχή της Ελλάδας στον τελικό διακανονισμό στο πλευρό των νικητών δικαίωσαν την επιλογή του.
Την πρώτη περίοδο του μεσοπολέμου ο Βενιζέλος, αυτοεξόριστος στο Παρίσι, απέφυγε να αναμειχθεί ενεργά στην εσωτερική πολιτική σκηνή της χώρας και στα στρατιωτικά κινήματα που τη σημάδεψαν. Την περίοδο αυτή απομακρύνθηκαν σταδιακά τα παλαιά στελέχη του κόμματος των Φιλελευθέρων που είχαν διακριθεί ως συνεργάτες του κατά την πρώτη δημιουργική δεκαετία, Καφαντάρης, Μιχαλακόπουλος, Παπαναστασίου. Σε μία εποχή όπου εντείνονταν η οικονομική κρίση και οι ταξικές συγκρούσεις, όπου η πολιτική αντιπαράθεση υποδαυλιζόταν από συνεχείς αναφορές στα πάθη του παρελθόντος, ο Βενιζέλος δεν διέθετε πλέον στο στενό του περιβάλλον έμπειρους συμβούλους: Το πολιτειακό ζήτημα, η απόπειρα κινήματος από τον Πλαστήρα της 5ης Μαρτίου 1933, η δολοφονική απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου τον Ιούνιο του ίδιου έτους και ο διάχυτος αλλά εντεινόμενος φόβος για καθεστωτική εκτροπή από ανεξέλεγκτες πολιτικές δυνάμεις είχαν δημιουργήσει και στην Ελλάδα, όπως και στην Ευρώπη, συνθήκες πολιτειακής αστάθειας. Ο Βενιζέλος όλο αυτό το διάστημα, ενώ μετείχε στη διαδικασία της πολιτικής πόλωσης, δεν είχε επιλέξει προσωπικά το δρόμο της εκτροπής. Αντίθετα, κατά την τελευταία περίοδο που ήταν πρωθυπουργός της χώρας (1928-1932) προσπάθησε να σταθεροποιήσει την αβασίλευτη κοινοβουλευτική δημοκρατία και να γεφυρώσει το διχασμένο έθνος, άσχετα εάν αυτό δεν έγινε εφικτό, ίσως και εξαιτίας λανθασμένων πολιτικών επιλογών του. Το Μάρτιο, όμως, του 1935 μία ομάδα βενιζελικών αξιωματικών του ναυτικού οργάνωσε κίνημα στο οποίο έπεισαν τον Βενιζέλο, ο οποίος όντας εκτός εξουσίας από το 1933 ιδιώτευε στα Χανιά, να δηλώσει την υποστήριξή του. Το κίνημα απέτυχε και ο Βενιζέλος με τη σύζυγό του και με ορισμένους από τους συνεργάτες του πήρε το δρόμο για την αυτοεξορία για να καταλήξει μέσω Δωδεκανήσων και Ρώμης στο Παρίσι. Παρόλο που ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄, ο οποίος εν τω μεταξύ είχε επανέλθει στην Ελλάδα, και η κυβέρνηση του σε μία προσπάθεια συμφιλίωσης, έδωσαν αμνηστία στο Βενιζέλο και σε ορισμένους ηγέτες του κινήματος, εκείνος δεν επέστρεψε στην Ελλάδα, διότι εν τω μεταξύ πέθανε στο Παρίσι του Μάρτιο του 1936.